Морфология (тел белеме)

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Морфология (тел белеме) latin yazuında])


Сарыф[1] яки морфология (юнанча μορφή "рәвеш" + юнанча λογία "гыйлем") — сүзләрнең төзелешен, төрләнешен, сүз төркемнәрен һәм аларга хас булган грамматик категорияләрне өйрәнә торган, грамматиканың бер өлешен тәшкил иткән фән. Сарыфның төп өйрәнү фәне — сүз һәм сүзләр төрләнгәндә барлыкка килә торган һәртөрле сүз шәкелләре.

Сарыф синтаксис (нәхү), лексикология, фонетика һәм башка фәннәр белән тыгыз бәйләнештә тора.

Сүз төркемнәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Татар телендә сүзләрне төркемләү өчен 3 принцип бар:

  1. Лексик-семантик: лексик мәгънәсен һәм грамматик мәгънәсен бергә алып карау
  2. Морфологик: нәрсә белән төрләнүгә карау
  3. Синтаксик: нинди җөмлә кисәге булуына карау

Сүз төркемнәре - мәгънәләре, грамматик билгеләре һәм җөмләдә кулланылышлары буенча бер төркемгә тупланган сүзләр. Татар телендә сүз төркемнәре 2 олы төркемчәгә бүленә: мөстәкыйль(җидәү) һәм ярдмәче сүз(алтау) төркемнәре. Барысы татар телендә 13 сүз төркеме бар

Мөстәкыйль сүз төркемнәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бу сүз төркемнәренең мөстәкыйль мәгънәләре була, алар аерым сорауга җавап бирәләр, җөмлә кисәге булып киләләр. Мөстәкыйль сүз төркемнәре: исем, сыйфат, фигыль, сан, рәвеш, алмашлык, аваз ияртемнәре.

Исем[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Исем - предметлыкны белдерә торганн сүз төркеме. Исемнең грамматик категорияләре:

  1. Сан (берлек-күплек): бала - балалар, кеше - кешеләр
  2. Тартым: китап - китабым
  3. Килеш (6 килеш): Баш, Иялек, Юнәлеш, Төшем, Чыгыш, Урын-вакыт
  4. Хәбәрлек

Исемдә предметлык мәгънәләре:

  1. Абстракт (эш-хәл, билге һәм башка төшенчәләрне, "тотып карап булмаган" сүзләрне атый: җәй, мәхәббәт, дуслык)
  2. Конкрент (затларны, тереклек предметларын аңлата торган әйберләр, аларны "тотып" карап була: китап, ат, бала)
  3. Җыйма (бер төрдән булган объектларның җыелмасын атау: каенлык, савыт-саба)
  4. Матдә (азык-төлек, төзү материаллары, химик матдә атамалары керә: май, он, тоз)

Бер төрдән булган предметларның затларының барсы өчен дә уртак исем - уртаклык исем дип атала. Ялгызлык исем - бер төрдән булмаган предметларның, затларның берсенә генә бирелгән исем.

Ясалышы ягыннан 6 ясалыш ысулы бар:

  1. Тамыр: әни, дус
  2. Ясалма: авылдаш, каенлык
  3. Парлы: дус-иш, холык-фигыль
  4. Тезмә: үги ана яфрагы
  5. Кушма: аккош, төнбоек
  6. Кыскартылма: драмтүгәрәк, КФУ, ДАГУ

Җөмләдә барлык җөмлә кисәге дә булып килә ала.

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Татар грамматикасы. — Т. I. — М.: Инсан; Казан: Фикер, 1998.
  • Татар грамматикасы. — Т. II: Морфология. — М.: Инсан; Казан: Фикер, 2002.
  • Татар теле морфологиясе: Югары уку йортлары өчен дәреслек / Ф. М. Хисамова. — Казан: Мәгариф, 2006. — 335 б.
  • Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе / Д. Г. Тумашева. — Казан: КДУ нәшрияты, 1964.
  • Хәзерге татар әдәби теле. Морфология / Д. Г. Тумашева. — Казан: КДУ нәшрияты, 1978.



  1. http://garap-farsy.narod.ru/s.htm