Tatarstan sportı
Tatarstanda 2002. yılda 3615 fizik kultur törkeme, 130 balalar-yäşlär sport mäktäbe, sport yünäleşle 163 üsmerlär klubı, 6884 sport qorılması (şunıñ 34e stadíon, 1678e sport zalı, 50 se yabıq yözü basseynı h.b.), fizik kultur häm sport ölkäsendä yuğarı belemle 4011, maxsus urta belemle 1450 keşe eşli.
Tatarstanda 1930. yıllarnıñ 2. yartısınnan 2000. yılğa qädär maqtawlı isemnärgä layıq buluçılar: SSSRnıñ (Räsäy) atqaz. sport ostası - 21, Tatarstannıñ atqazanğan sport ostası - 58 häm sport ostası - 70 keşe. SSSRnıñ (Räsäy) atqazanğan trenerı - 68, Tatarstannıñ atqazanğan trenerı - 47 keşe. Tatarstanda bügenge köndä ğämäldäge sport törläre: şahmat, hokkey, futbal, arbada uzışu, basketbal, regbi, qılıçlı yarış w.b.
Törkemnär[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Tatarstanda küreneşle sport törkemnäre bar:
- Aq Bars hokkey klubı
- Rubin futbal klubı
- UNICS basketbal klubı
- Raketa tuplı hokkey klubı
- Dínamo volleybal klubı
Tatarstanda hokkey, futbal, basketbal, volleybal, tuplı hokkey w.b. törkemle sport uyınnar bar.
Çañğı, timerayaq, tägärayaq (roll) belän şöğellänü kiñ taralğan. Ämmä velosiped xäräkäte qızğanıçqa qarşı yuq, velosipedçılar öçen kiräkle şartlar tudırılmağan.
Taríx[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Künegülär wä uyınnar (yögerü, sikerü, ırğıtu, cäyädän atu, köräş, awırlıq kütärü, at çabışı h.b.), tän tärbiäneñ qayber törläre İdel buyı Bolğar däwläte çorında uq mäğlüm bulğan. Älege künegülärne üsterüdä Saban tuyı, Cíın w.b. ğädäti xalıq bäyrämnäre möhim urın alğan. Töbäktä fizkultur häm sport belän maxsus şöğellänü 19. yözneñ 2. yartısınnan başlana.
Qazanda küp sport cämğiätläre barlıqqa kilä, alar arasında:
- At çabışı yaratuçılar cämğiäte (1867);
- Şaxmat söyüçelär cämğiäte (1884);
- Velosipedçı-häwäskärlär cämğiäte (1893);
- Yahta-klubı (1907);
- Atletík söyüçelär cämğiäte («Börket», 1908);
- Köç häm sälamätlek cämğiäte (1911);
- Hawa gizüçelärneñ Qazan cämğiäte (1914);
1918. yıldan soñ fizkultur-sport xäräkäte däwlät organnarı sosíal-mädäni säyäsäteneñ ber öleşenä äwerelä.
1918. yılda ildä ğomumí mäcbüri xärbi uqıtu sisteması buldırıla.
1919. da fizkultur, sport eşlären Qazan gouvernası xärbi komisariatı qarşındağı sportnı üsterü bülege häm ğuberna sport berlege citäkli.
1920.-1930. yıllardan fizkultur-sport eşe Fizik kultur qömitetlarına yöklänä, alarda sportnıñ ciñel häm awır atletík, yözü, boqs, köräş, fextowanie, şaxmat, şaşqa kebek törlären üsterügä zur ähämiät birelä.
1920. yılda TASSR Sälamätlek saqlaw häm Mäğärif xalıq qömis-tları qarşında fizik tärbiä birü bülekçäläre oyıştırıla, alar tarafınnan berençe märtäbä 1 häm 2. basqıç mäktäpläre öçen fizik kultur programnarı tözelä.
1934. tä republíkta ğömümi belem birü mäktäpläre uquçılarınıñ 80% fizkultur däreslärenä tartıla. «Gotov k trudu i oborone SSSR» (1931.-1934.) kompleksı häm Berdäm bötensoyuz klassifikasísı (1935.-1937.) kertelü ildä fizkultur häm sportnı üsterüdä möhim etap bulıp tora.
1940. yıllar başına GTO kompleksı normaların tapşıruçılar sanı 15 meñgä citä. Fizkultur belän şöğellänü awıl cirlärendä dä kiñ cäyelä.
1934. yılda 196 kolxoz häm sovxoz fizik kultur kollektífları häm 33 rayon fizik kultur sowetı eşli.
1936.-1937. dä Tatarstanda hönärberkläşlärneñ 10 irekle sport cämğiäte oyışa: «Burevestnik», «Plamya», «Molnia», «Start», «Azot», «Temp», «Medik», «Krılia Sovetov», «Neftánik», «Proletarskaya pobeda», ş.u. student yäşlär fizik kultur kollektífların berläştergän «Navka» cämğiäte häm 1927. yılda oyıştırılğan OSOAVİAXİM (1951.-1991.dä - DOSAAF, 1991. yıldan - OSTO).
1940. yıllar başına Tatarstanda 9 meñ çaması fizik kultur kollektífı, 30 irekle sport cämğiäte sowetı isäplänä. 35 meñgä yaqın keşe fizkultur häm sport b-n daimi şöğellänä, şunıñ 11 meñe - awıl rayonnarında. Tatarstannıñ qayber sportçıları häm cíılma qomandaları ciñel häm awır atletík, futbal, basketbal (xatın-qızlar), yözü, qılıç, çañğıda uzışu w.b. buyınça il külämendä uzdırılğan yarışlarda: İdel buyı xärbi olimpiadalarında (1921., 1923.-1924.), 1. Bötensoyuz spartakíadasında (1928) w.b. büläklär yawlí.
TASSRda fizkultur-sportnı üsterüdä, qualifikasílı belgeçlär äzerläwdä däwlät sisteme zur urın ala.
- Qazan Fizkultur mäktäbe (1931.-1934.);
- Qazan Mäğärif mäktäbeneñ fizkultur bülege (1934.-1937.);
- Qazan Mäğärif üniversitäteneñ fizkultur bülege (1949.dan);
- Älmät Fizkultur mäktäbe;
- Täteş Mäğärif mäktäbeneñ fizik tärbiä bülege (1968.dän);
- Kama Fizkultur institüte.
İkençe dönyawí suğışı yıllarında TASSR fizkultur-sport oyışmalarınıñ töp ígtíbarı yäşlärne Qorallı Köçlär saflarında xezmät itü öçen äzerläwgä yünältelä.
1950.-1960. yıllarda fizkultur-sport xäräkäte tağın da kiñräk cäyelä. Tatarstannıñ cíılma törkeme SSSR häm RSFSR xalıqara spartakíadalarında autonom republíklar arasında 1. urınnı ala.
1980. yıllar axırına republíkta fizkultur häm sport b-n şöğellänüçelär sanı 2 mln. keşegä citä (SSSRda iñ yuğarı kürsätkeç), sportta ireşkän uñışları buyınça Tatarstan autonom republíklar arasında 1. urınğa çığa häm SSSRda Éstonia belän 8. urınnı büleşä.
1980. yıllar axırı - 1990. yıllarnıñ 1. yartısında, Säyäsi häm íctímağí-íqtísadí tormışta üzgärtep qorular başlanğaç, ildä «Trud», «Burevestnik», «Spartak», «Urojay», «Lokomotív» h.b. irekle sport cämğiätläreneñ eşçänlege tuqtalıp qala, fizik kultur kollektíflarına häm sport klublarına citäkçelek itü profsoyuzlarnıñ Bötensoyuz irekle sport cämğiäte, Räsäy häm Tatarstannıñ Fizkultur, sport wä turízm buyınça däwlät komitätläre tarafınnan ğämälgä aşırıla.
Monı da qara: Tatarstannıñ fizkultur, sport wä turízm buyınça däwlät kömitäte.
Tanılğan sportçılar[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Tatarstannıñ tanılğan sportçıları Awrupı, dönya, Olympia uyınnarı çämpionnarı bulğannar: A.M.Ğälläm'evä, N.F.Ğiläc'evä, O.V.Danílova, S.A.Dómina, D.V.Kapustin, O.N.Knázeva, N.F.Kolesnikov, A.N.Kolesnikova, A.P.Kurnov, L.İ.Loginova, R.H.Näcmetdin'ev, V.G.Nikonova, L.F.Nuretdin'eva, F.P.Simaşov, L.E.Şubína h.b.;
Trenerlar: V.T.Gluxix, S.K.Dómin, V.V.Jitlov, N.İ.Moráşiçev, F.Ş.Nuretdin'ev, V.A.Pavlov, M.M.Säxäbetdin'ev, E.Ä.Timercan'ov, S.M.Ulyanov, Ä.Ş.Şäyxetdin'ev, S.S.Yarulla'in h.b.
