Шаньюй
Шанью́й (кыт. 單于, (en:Wade-Giles): ch'an-yü, Урта кытайчасы (ингл.): (en:Guangyun) tɑn˥˩i̯u˩ яки ʑi̯ɛn˩˥i̯u˩, хунну теле: sanok/tsanak[1] тулы титул: 撐犁孤塗單于/撑犁孤涂单于, chēnglí gūtu chányú, Хань китабы (ингл.) буенча мәгънәсе Күк, Бала, Зур күренеш[2]) — сигез гасыр буенча Урта һәм Үзәк Азияда күчмә халыкларның иң югары хәкимен билгеләү өчен кулланылган титул.
402 елда аны соңыннан Хан булып үзгәрәчәк "Каһан (ингл.)" титулы алыштыра.[3] Цинь (ингл.) (б.э.к. 221-206 еллар) һәм Хань династиясе (ингл.) (б.э.к. 206 ел – б.э. 220 еллар) дәвамында хунну күчмә халыкларның Луанти (ингл.) ыругы тарафыннан үз башлыгын билгеләр өчен кулланыла.
Хунн кабиләләре аксөякләре тарафыннан сайлана, үлгәнчегә кадәр идарә итә. Ырулар шурасы белән берлектә идарә итә торган була.
Шаньюй терминына караганда Чаньюй 601 елда Lu Fayan тарафыннан җыела башлаган һәм Сун империясе (ингл.) заманында 1007-1011 еллар арасында җыелып бетерелгән en:Guangyun сүзлегендә табылган вариант булу сәбәпле өстенрәк (дөресрәк) дип санала.
Чыңгызхан, таоист en:Qiu Chuji'га җибәрелгән хатында, Модэ чанью заманнарын "безнең Чаньюй'ның борынгы вакытлары" дип телгә ала. Тулы титулы "чиксез күк улы" дип тәрҗемә ителә. Чаньюй'ның үлеме очрагында, аның статусы иң якын ир туганына тапшырыла иде. Тарихта 60 чанью булуы билгеле.[4][5]
Хунну чаньюйлары исемлеге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Кытайлы исеме | en:Pinyin/en:Wade-Giles | en:Guangyun | Шәхси исеме | Хәкимлек еллары | Өстәмә |
|---|---|---|---|---|---|
| Тоуман (頭曼單于/头曼单于) | tóumàn/ t'ou-man | б.э.к. 240–209 | |||
| Мөде хан (冒頓單于/冒顿单于) | mòudùn / mou-tun | б.э.к. 209–174 | a.k.a. Batur (Baγatur) [6] | ||
| Лаошаң (老上單于/老上单于) | lǎoshàng / lao-shang | б.э.к. 174–161 | |||
| Җунчен (軍臣單于/军臣单于) | jūnchén / chün-ch'en | б.э.к. 161–126 | |||
| Иҗисе (伊稚斜單于/伊稚斜单于) | yīzhìxié / i-chih-hsieh | б.э.к. 126–114 | |||
| Увей | ( 烏維/ 乌维) | б.э.к. 114–105 | |||
| Ушилу (兒單于/儿单于) | ( 烏師廬/乌师庐) | б.э.к. 105–102/101 | "Err Chanyu" (underage) [7] | ||
| Чанью | ( 呴犛湖/ 呴犁湖) | б.э.к. 102/101–101/100 | |||
| Chedi (且鞮侯) | ( 且鞮侯) | б.э.к. 101/100–96 | a.k.a. Quidi, Chedihou | ||
| Hulugu (狐鹿姑單于/狐鹿姑单于) | húlùgū / hu-lu-ku | б.э.к. 96–85 | |||
| Huandi (壺衍鞮單于/壺衍鞮单于) | húyǎndī / hu-yen-ti | б.э.к. 85–68 | |||
| Hyuilui-Juankui (虛閭權渠單于/虚闾权渠单于) | xūlǘquánqú / hsü-lü-ch'üan-ch'ü | б.э.к. 68–60 | |||
| Uyan-Guidi (握衍朐鞮單于/握衍朐鞮单于) | wòyǎnqúdī / wo-lu-ch'ü-ti | ( 屠耆堂/ 屠耆堂) | б.э.к. 60–58 | ||
| Huhanye (呼韓邪單于/呼韩邪单于) | hūhánxié / hu-han-hsieh | Giheushyan [8] ( 稽侯狦) |
б.э.к. 58 – 31 屠耆單于, б.э.к. 58–56 呼揭單于, б.э.к. 57 車犂單于, б.э.к. 57–56 烏籍單于, б.э.к. 57 閏振單于, б.э.к. 56–54 en:Zhizhi Chanyu 郅支單于, б.э.к. 55 – 36 伊利目單于, б.э.к. 49 |
||
| Fujulei [9] (復株纍若鞮單于/复株累若鞮单于) |
fùzhūléiruòdī/fu-chu-lei-je-ti | Dyaotao-mogao [9] ( 彫陶莫皋/ 雕陶莫皋) |
б.э.к. 31–20 | "Jodi" in Hunnic means "respectful to parents" [10] | |
| Seuxie [9] (搜諧若鞮單于/搜谐若鞮单于) |
Juimixui [9] ( 且麋胥) |
б.э.к. 20–12 | Title Jodi-Chanyu | ||
| Guia [11] (車牙若鞮單于/车牙若鞮单于) |
Juimigui [11] ( 且莫車/挛鞮 且莫车) |
б.э.к. 12–8 | Title Jodi-Chanyu | ||
| Uchjulu [11] (烏珠留若鞮單于/乌珠留若鞮单于) | Nengzhiyasi [12] ( 囊知牙斯) |
б.э.к. 8 – б.э. 13 ел | Title Jodi-Chanyu | ||
| Ulei Hyan [13] (烏累若鞮單于/乌累若鞮单于) | ( 鹹/挛鞮 咸) | 13–18 ел | Title Jodi-Chanyu | ||
| Yui [14] (呼都而尸道皋若鞮單于/呼都而尸道皋若鞮单于) | ( 輿/挛鞮 舆) | 18–46 ел | |||
| Wudadi-hou [15] | Wudadi | (烏達鞮侯/乌达鞮侯) | 46 ел | ||
Төньяк хуннулар (北匈奴)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Кытайлы исеме | en:Pinyin/en:Wade-Giles | en:Guangyun | Шәхси исеме | Хәкимлек еллары | Өстәмә |
|---|---|---|---|---|---|
| Punu (蒲奴) | Punu | 46–48 ел | |||
| Youliu [15] (優留) | Youliu | ?–87 ел | |||
| Bey/Bi (北單于) | Běi Chányú | 88–? ел | |||
| Yuchujian [15] (於除鞬單于) | Yuchujian | 91–93 ел | |||
| Feng-hou (逢侯) | Feng, a.k.a. Finghey | 94–118 ел | |||
Көньяк хуннулар (南匈奴)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Кытайлы исеме | Мәгълүмат | Шәхси исеме | Хәкимлек еллары | |
|---|---|---|---|---|
| Hu, Han-Sie/Hanxie (呼, 韓邪) Di II (第二) 醢落尸逐鞮 |
a.k.a. Bey/Bi (KhuKheniy II) of the East partition brought the southern Xiongnu into tributary relations with Han China in AD 50 |
48–56/55 ел | ||
| Chiu-Fu Yu-Ti (丘浮 尤提) |
Chupu-NoTi | 55/56–56/57 ел | ||
| I-Fa Wu Yu-Ti (伊伐 於 慮提) |
??? | 56/57–59 ел | ||
| XienTung ShiSuQuTi (醢僮 尸逐侯提) |
Shtongsi SuyGhuTi | 59–63 ел | ||
丘除車林提 |
Kuchi QilinTi | 63 ел | ||
| HuYeh ShiSuQuTi (湖邪 尸逐侯提) |
Ghushi Shisu Quti | 63–85 ел | ||
| I-Tu-Yi-Lu-Ti (伊屠 於 閭提) |
Iltu UluTi | 85–88 ел | ||
| Tuntuhe [15] Siuan [16] | XiuLan ShiSuQuTi (休蘭 尸逐侯提) Shulan | 88–93 ел | ||
| Anguo [15] (安國) |
a.k.a. Arqu started a large scale rebellion against the Han |
93–94 ел | ||
| Shizi-hou [15] (尸逐) |
Tindu ShiSuQuTi (亭獨 尸逐侯提) | 94–98 ел | ||
| Wanchi ShiSuQuTi (萬氏 尸逐侯提) |
opposed by... ...Feng a.k.a. Finghey |
98-124AD 98–118 ел | ||
| Wuzhi ShiSuQuTi (烏稽 尸逐侯提) |
??? | 124–127/128 ел | ||
| Xiuli [15] | Kuti NoShiSuChin (去特 若尸逐就), committed suicide under Chinese pressure | 127/128–140/142 ел? | ||
| Cheniu [15] | Chu-Xiu ???, popularly elected not from Hunnic dynastic lines | 140–143 ел | ||
| Deuleuchu [17] | Ghoran, Hu, Lan NoShiSuChin (呼, 蘭 若尸逐就), pin. Touluchu,[15] puppet fictitious appointee at the Chinese court | 143–147 ел | ||
| Guiguir [18] | Illin, I-Ling NoShiSuChin (伊陵 若尸逐就), pin. Jucheer;[19] puppet Chinese appointee that escaped Chinese control; incarcerated by Chinese in 158 AD | 147–158 ел (172 елда үлә) | ||
| Tude-joshy-zhuogu [20] | Dotuk NoShiSuChin (屠特 若尸逐就), a.k.a. Utno Shisu Quti | 158–178 ел | ||
| Huzheng [21] (呼, 徵) | a.k.a. Hu, Ching; Ghuzhin | 178–179 ел | ||
| Qiangqui (羌渠) |
a.k.a. Qiangquy, Qiangqu,[19] Jiangqu; killed in Xiuchuge Huns rebellion | 179–188 ел | ||
| Yufuluo (於扶羅) |
a.k.a. Qizi ShiSuQu (特至 尸逐侯). The last ShiSu. Homeless puppet Chanyu, overthrown in the Ordos by the unnamed Chanyu of Xiluo 醯落 and Tu'ge 屠各. Led dozens of refugee Xiongnu tribes to Pingyang (平阳) in Shanxi. |
188–195 ел | ||
| Huchuquan (呼廚泉) | Yufuluo's brother,[19] he ruled over the Pingyang Xiongnu after Yufuluo died. |
195–215/216 ел | ||
Wuhuan[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Da Chanyu (大單于)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Кытайлы исеме | Мәгълүмат | Шәхси исеме | Хәкимлек еллары | |
|---|---|---|---|---|
| en:Liu Bao (劉豹) | Yufuluo's son. He changed the Chanyu clan name from Luanti to Liu – meaning Dragon in the Xiongnu Language. He bore the title 匈奴 單于 but ruled only over the West partition in Jiuyuan (九原) of the Pingyang Xiongnu newly partitioned into North, South, left (West), right (East), and Centre by en:Cao Cao |
216–260 ел | ||
| 劉(刘)去卑 Liú Qùbēi | Huchuquan's son. en:Cao Cao ordered him to rule over the north partition of Pingyang Xiongnu as Tiefu Right Virtuous King (鐵弗 右贤王). |
260–272 ел | ||
| 劉誥升爰 Liú Gàoshēngyuán | Son of 劉(刘)去卑 Liú Qùbēi. Bore the title 鐵弗 右贤王 | 272–309 ел | ||
| Liu Yuan (劉淵) | Han Zhao state, a.k.a. Emperor Guangwen (光文). Son of en:Liu Bao (劉豹). Bore the title Hun Chanyu 匈奴 單于. Of Hun tribe en:Yuanhai, so Chinese annals use Yuanhai as his name [22] | 309–310 ел | ||
| Liu He, ch. 劉和 py. liú hé | Han Zhao state, personal name Xuantai 玄泰 | 310 елда 7 көн | ||
| Liu Cong, ch. 劉聰 py. liú cōng | Han Zhao state, a.k.a. Emperor Zhaowu, ch. 昭武, personal name Xuanmen 玄門, nickname Zai 載 | 310–318 ел | ||
| en:Liu Can, ch. 劉粲 py. liú càn | Han Zhao state, a.k.a. Emperor Yin, ch. 隱, personal name Shiguang 士光 | a month and days in 318 ел | ||
| en:Liu Yao ch. Liu Yao 劉曜 py. liú yaò | Han Zhao state, a.k.a. Emperor Hou Zhu 後主, personal name Yongming 永明 | 318–329 ел | ||
| en:Liu Xi ch. Liu Xi 劉熙 | Last ruler of en:Han Zhao; statutory Chanyu, probably never raised to the throne | 329 ел | ||
| Liu Hu 劉虎 | en:Liu Qubei's grandson. He was not allowed to call himself Chanyu | 329–341 ел | ||
| 劉務恒 Liú Wùhéng | ??? | 341–356 ел | ||
| 劉閼陋頭 Liú èlòutóu | ??? | 356–358 ел | ||
| 劉悉勿祈 Liú Xīwùqí | ??? | 358–359 ел | ||
| 劉衛辰 Liú Wèichén | Posthumously named "Emperor Huan" | 359–391 ел | ||
| 劉勃勃 Liú Bóbó | a.k.a. Wulie (武烈 Wǔliè) established Xiongnu Xia 407 and in 413 reverted surname to 赫連 Hèlián | 391–425 ел | ||
| 赫連昌 Hèlián Chāng | ??? | 425–428 ел | ||
| 赫連定 Hèlián Dìng | Һуннарның өзелмәгән нәселеннән Кытайдагы соңгы хакиме | 428–431 ел | ||
Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 刘正埮、高名凯、麦永乾、史有为编, 汉语外来词词典 (A Dictionary of Loan Words and Hybird Words in Chinese), 上海辞书出版社. 1984, p. 63.
- ↑ en:Book of Han, Vol. 94-I, 匈奴謂天為「撐犁」，謂子為「孤塗」，單于者，廣大之貌也，
- ↑ Taskin V.S. "Materials on history of Dunhu group nomadic tribes", Moscow, 1984, p. 305,306, (Таскин В.С. "Mатериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху") (Urısça)
- ↑ Bichurin N.Ya., Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times, vol. 1, Sankt Petersburg, 1851, p. 10 on )
- ↑ Taskin V.S., Materials on history of Sünnu, transl., 1968, Vol. 1, p. 34 on
- ↑ Hirth F. Sinologische Beitrage zur Geschichte der Turk-Volker. Die Ahnentafel Attila's nach Johannes von Thurocz. Bull. Imp. Acad, series V, vol. XIII, 1900, No 2, pp. 221–261.
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 46
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 59
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 86
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 107
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 87
- ↑ R. de Crespigny, "Northern Frontier: the policies and strategy of the Later Han empire", Australian National University Faculty of Asian Studies Monographs, New Series No.4, Canberra 1984, [1] 2011 елның 1 гыйнвар көнендә архивланган.
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", vol. 1, Sankt Petersburg, 1851, p. 105–107
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 108–109
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 15,8 R. de Crespigny, "Northern Frontier: the policies and strategy of the Later Han empire", 1984
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 130–134
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 144
- ↑ Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 145
- ↑ 19,0 19,1 19,2 R. de Crespigny, Northern Frontier: the policies and strategy of the Later Han empire, 1984
- ↑ Bichurin N.Ya., Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times, 1851, vol. 1, pp. 145 (True name unknown; the Chinese moniker has negative connotation; confirmed by Chinese Court as Chanyu in 172 AD)
- ↑ Bichurin N.Ya., Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times, 1851, vol. 1, pp. 145
- ↑ [2] note 208
Чыганак[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Википедияның инглиз телле бүлеге мәкаләсе
 |
Бу сәхифә мәкалә төпчеге генә. Сез аны тулыландырып,  Википедиягә ярдәм итә аласыз.
|