Maçu Pikçu

Machu Picchu ^[1] (Quechuaça: Machu Pikchu - İske Tübä; berniqädär İnkalarnıñ Yuğalğan Şähäre dip atala) ul Peruda urnaşqan Kolumb qädärge däwerennän yaqşı saqlanğan taw sırtındağı İnka xäräbäläre. Machu Picchu 2,350 m bieklektä^[2] Urubamba Üzäne östennän, Cusco'dan 70 km könyaq-könçığıştaraq. Ğasırlar däwamında tışqı dönya tarafınnan onıtılğan qalıp, 1911. yılda Machu Picchu'nı Yale Üniversitäte arxäologı Hiram Bingham aça, bu urın turında kitap yaza.

Tarix[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Machu Picchu İnka İmperiäseneñ tanılğan bilgelärennän berençeder. 1983. yıldan ul UNESCO Dönya Mírası bulıp saqlana.

Şähär Sapa Inca (Böyek İnka) Pachacuti däwerendä, 1440. yıllarda, tözeläder, häm 1532. yılda İspan conquistador'lar tarafınnan basıp aluına qädär anda keşelär yäşilär. Arxäologik qazu eşläre belän elek kolonial dokumentlar Machu Picchu ğädi şähär bulmağanlıqnı kürsätälär, bu şähär İnka aqsöyäkläreneñ síınır urını bula, Rom villaları şikelle. Urında zur saray häm İnka täñrelärenä bağışlanğan ğíbadätxanäläre urnaşıla. Şähärdä iñ kübese 750 keşe yäşägän, häm yañğırlar fasılında, aqsöyäklär bulmağan waqıtında, şähärdä 200 läp keşe yäşäp qala.

Şähär barlıqqa kilüe belän unikal urnaşuğa burıçlı: Machu Picchu artınnan taw şäwläläre kükkä qarawçı İnkanı oxşí, häm iñ biek tübä, Huayna Picchu (dimäk Yäş Tübä) şundí İnkanıñ borını bula. It is thought that the site was chosen for its unique location and geological features. It is said that the silhouette of the mountain range behind Machu Picchu represents the face of the Inca looking upward towards the sky, with the largest peak, Huayna Picchu (meaning Young Peak), representing his nose. Tübä Qoyaşnı bäyläw bağanası isemendä dä mäğlüm.

1913. yılda National Geographic Society üz Äpril çığarlışı Machu Picchu'ğa bağışalana.

2003.tä Machu Picchu'ğa 400'000 keşe bara, UNESCO turizmdan zíannı qurqıptuın belderde. Peru başlıqları uylawınça, problem yuq, çönki Machu Picchu bik yıraq häm barırğa qíın urın, turizmğa tabiği çiklänü bar.^[3]. Waqıt-waqıt kanat yulın quyarğa täqdimnäre belän kilälär, läkin alarnı kire qağalar.^[4].

Şähär Çili şağire Pablo Nerudanı iñ bilgele "Machu Picchu tübäläre" äsärenä ilhamlandırdı:

Machu Picchu es un viaje a la serenidad del alma, a la eterna fusión con el cosmos, allí sentimos nuestra fragilidad. Es una de las maravillas más grandes de Sudamérica. Un reposar de mariposas en el epicentro del gran círculo de la vida. Otro milagro más.

Machu Picchu ul cannarığıznıñ tınıçlığına, Ğäläm belän mäñge bäyläneşenä säyäxät, anda bez üzebezneñ ualuçanlığın sizäbez. Ul Tönyaq Amerikanıñ iñ böyek iskitkeç närsälärdän berse. Ğömerneñ böyek tügäräge üzägendä kübäläklär yal urını. Tağın ber moğcíza.

Urnaştıru[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Machu Picchu Cuscodan 70 km könyaq-könbatıştaraq, Machu Picchu tübäsendä. Ul Perunıñ iñ danlı turistik attraksionı. Taw başınnan Urubamba yılğası üzänenä 600 meterle upqın kürenä. Şundí tabiği saqlanu qorlmalar bulğannan qala urnaştıruı ser bulıp qalğan.

Machu Picchu tíulığı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1981. yılda Machu Picchu tiräseneñ 325.92 quadrat km Perunıñ "Taríxí Tíulığı" bulıp iğlan itelde. Tíulıqta xäräbälär genä tügel, ä böten üzençälekle landşaft, üzençälekle flora häm fauna, mäsälän, orxideälär.

Soñğı fikerlärçä ul İnka llacta'sı bulğan: basıp alğan töbäkläreneñ iqtisadın idarä itüçelär bistäse. İñ matur llacta bulıp, anda iñ previlegiäle İnka aqsaöyäkläre yäşägän. Şulay uq ul Zapa İnca'nıñ yal sarayı, yä observatoriä, yä aorban itü urını bulğan.

Öç büleklär[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Arxäologlarça, Machu Picchu'nu 3 zur sektorğa bülep bula: Tíılğan Sektor, Xalıq Sektorı, Ruxaní häm Aqsöyäklär Sektorı.

Töp arxäologik istälekläre: Intiwatana, Töslär Ğibadätxänäse häm Öç Şaqşı Çuyırtaş Bülmäse. Alar Intigä, İnka Qoyaş häm iñ böyek täñresenä bağışlanğan.

Aqsöyäklär Sektorında sözäk urını östendä yortlar räte, qızğılt tösle Amautas (aqsaqallar) yortları, trapetsoid sınlı Ñustas (patşa qızları) bülmäläre.

Kirmän eçendä gaz kameraları da bulğan.

Monumental Mausoleum ul gömbäzle eçele sırlanğan sın. Qorban itü yä başqa ğöreflär öçen qorlığan.

Miğmarlıq[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Böten Machu Picchu bínaları klassik İnka şomartıp yaltıratılğan döres sınlı qorı taş stilendä yasalğan. Şundí stilneñ ostaları bulıp, İnkalar taşlarnı ber-bersenä bik tığız caylap quyğannar, izmä qullanmiçä. Bu texnologiä ashlar atala. Taşlar arasına pıçaqnı da qadap bulmí.

İnkalar tägärmäçne belmägännär, şunnan niçek alar bu awır taşlar tawğa taşlagannar zur tabışmaq. Awış yassılıq belän keşelär yözläp etärgännär dip uylanıla. İnkalarda yazu bulmağanlıqtan tözü prosessı turında hiçnindi dokument ta saqlanmağan.

Machu Picchu 140 bínadan tora. Yöz çamasa granittan basqıç aralığı häm bik küp fontan, kanallar belän bäyläşkän. Möğäyen, ber izge çişmädän izge su bu kanallar belän här yortqa ber ber artlı ağağan.

İnka yullar çeltäre[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

İnka yullar çeltäre Kolubqa qädärege Amerikada iñ qızıqlısı. Böten yullar Cuscoda, il başqalasında oçraşqan. Alarnıñ berse Machu Picchu'ğa kiterep çığarğan. İnkalar ike tör yur ayırğannar: Camino de los llanos (bieklek yulları - diñgez bbuyı yulları) häm Cápac Ñam - taw yulları.

Yañadan açu[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1911. yılnıñ 24. Yülendä Machu Picchu'nı könbatış dönyağa Yale Universitäte taríx professorı Amerikan Hiram Bingham III. Bingham "The Lost City of the Incas" (İnkalarnıñ Yuğalğan Şähäre) kitabın çığarıp, dönyanı Machu Picchu belän tanıştırğan.

Bingham Vitcos şähären ezlägän, İnka imperiäseneñ İspannarğa qarşı köräşçelärneñ soñğı qälğäse. Berniçä yıl ezläwdän soñ, Machu Picchu'da yäşägän Quechua'lar anı üz awılına alıp kitergän. 1915. yılda qaytqanda berniçä qazular ütkärgän. Uğalğan Şähär turında berniçä mäqälä häm kitap yazğan.

Peru räsmiläre belän yaxşı mönäsäbälärdä bulıp, Bingham küp äyber Amerikağa alıp kitkän häm 5'000 artifakt çaması Yale'dä saqlana. Köptän tügel Peru xäkimiäte äyberlärne qaytarırğa sorí.^[5].

Simone Waisbard, Cusco tikşerenüçese äytkänçä, Enrique Palma, Gabino Sánchez häm Agustín Lizárraga Machu Picchu'da 1901. 14. Yülendä kilep, qíada imzalar quyğannar. Läkin bolay bulsa da, Bingham danı ul kimetmi.

Monı da qarağız[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Çığanaqlar[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

↑ äytelä MA-tçu PİK-tçu
↑ The Inca Trail. www.machu-picchu.info (2002). 26. Yül, 2006 тикшерелгән.
↑ Hannah Hennessy (2003-12-27). Row erupts over Peru's tourist treasure. BBC Online. 26. Yün, 2006 тикшерелгән.
↑ Malcolm Brabant (1999-08-23). World: Americas Inca site cable car plan sparks anger. BBC Online. 26. Yün, 2006 тикшерелгән.
↑ Andrew Mangino (2006-04-12). Elections could avert Peru's lawsuit. Yale Daily News Publishing Company, Inc.. әлеге чыганактан 2006-12-30 архивланды. June 26, 2006 тикшерелгән.

This article draws heavily on the corresponding article in the Spanish-language Wikipedia, which was accessed in the version of 8 August 2005. It was translated by the Spanish Translation of the Week collaboration.