Ukrainada säyäsi krizis (2013-2014)

Ukrainada säyäsi krizis — 2013-2014 yılda Ukrainada suzıla torğan säyäsi häm soñraq xärbi nizağ. Çualışlar waqıtında Ukrainanıñ küp kenä şähärlärendä, şul isäptän Kievta baruçı küp aylıq massaküläm protest aktsiäläre, Könçığıç Ukraina töbäklärendä Kievtä kilgän yaña xäkimiätenä qarşı protestlar waqiğaları. Qırım protestlar Qırım krizisına äylänä, Qırım statusı turında referendum näticäsendä Qırım Ukrainadan bäysezlek iğlan itä, häm soñraq Rusiä Federatsiäse eçenä kerä.

Könçığış Ukrainada protestlar separatist xäräkätenä äylänä, 11 mayda Lugansk häm Donetsk ölkälärendä uzğan referendum näticäsendä tanılmağan LXC, DXC iğlan itelä. Protestlarnı bastıru xärbi operatsiäse Könçığış Ukrainada watandaşlar suğışına äylänä.

Nizağ tarixı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Töp mäqälä: Evromäydan.

2013 yılnıñ dekaber ayında Viktor Yanukoviç Awrupa Berlege belän Assotsiatsiägä kerergä baş tartqannan soñ Evromäydan oyışa. Öçaylıq qarşılıq näticäsendä prezident Yanukoviç xakimiäten yuğalta.

18-21 fevral'dä çualışlar iñ biek noqtağa citä. Bäreleşlär näticäsendä 82 keşe wafat bula (70 mäydançı, 12 «Berkut»çı).

22 fevral'dä Ukraina parlamentı — Yuğarı rada, Konstitutsion Mäxkämägä tayanmıyça häm böten protseduranı ütämiçä prezident konstitutsion küpçelek tawış belän V. Yanukoviçqa impiçment belderä. Rada üzeneñ räise itep A. Turçinovnı saylıy.

2014 yılnıñ 1 martında Rusiä Federatsiä Sovetı çirattan tış utırışında Ukrainağa Rusiä Xärbi köçlären kertü turındağı qarar qabul itä.

Qırım[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Töp mäqälä: Qırım krizisı (2014), Qırım statusı turında referendum

Qırım statusı turında referendum näticäsendä Qırımnıñ Rusiä federatsiäse subyektı sıyfatında Rusiägä quşıluın 1 233 002 keşe yä 96,77% ı yaqladı, Qırım Cömhüriäte Ukrainadan bäysezlek iğlan itä.

17 martında QAC häm Aqyarnıñ bäysezlek deklaratsiäse nigezendä Qırım bäysez däwlät itep iğlan itelä; şul uq köndä Rusiä Qırımnı tanıy. 17 martında Qırım parlamentı aşığıç räweştä Rusiä Federatsiäse sosatavına kerü turında xalıqara kileşüneñ proyektın xäzerlägän.^[1] 18 martında Qırım häm Sevastopolnı Rusiä sostavına qabul itü turında xalıqara kileşü imzalanğan.

Könyaq-Könbatış töbäkläre[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Töp mäqälä: Urıs yazı

2014 yılnıñ mart ayında Dnepropetrovsk^[2], Donetsk^[3], Lugansk ^[4], Xarkov^[5] h. b. Könyaq-Könbatış şähärlärendä Rusiä bayrağı astında demonstratsiälär ütkärelä. Xarkov ölkä idäräseneñ höcüme näticäsendä 68 keşe yaralana. Rusiä yaqlı aktivistlarğa futbol canatarları häm "Uñ sektor" qorallı tarafdarları qarşı torğannar.^[6] Odessadağı Yevromäydangä qarşı mitingta rus telenä däwlät tele däräcäsen birü, ilne federatsiägä üzgärtep qoru turında taläpläre yañğıradılar.^[7] Qırım isä faktik räweştä Ukraina sostavınnan çıqqan, Ukraina xäkimiäte anı Rusiä tarafınnan basıp alınğan dip iğlan itkän.

14-15 martta Donetsk häm Xarkov şähärlärendä ütkärelgän mitinglar tärtipsezleklärgä äwerelgänn̈ar; şunıñ östäwenä, Xarkovta "Uñ sektor" aktivistları avtomatik qoralnı qullanğannar.^[8]

6-7 apreldä Xarkov, Lugansk häm Donetskida protestçılar ölkä idäräse binaların yañadan basıp alalar; Nikolayevta ölkä idäräse binalsın şturm belän alu omtılışı militsiä häm "Uñ sektor" tarafınnan tuqtatıla.

6 apreldä Donetskida «Donetsk xalıq respublikası» iğlan itelä^[9]; 7 apreldä Xarkovta mitiñçılar tarafınnan «Xarkov xalıq respublikası» iğlan itelä.^[10] 9 apreldä Ukraina eçke eşlär ministrı wazifaların başqaruçı Arsen Avakov ägär dä protestçılar ölkä idäräse binaların azat itmäsälär, üzäk xäkimiäte köçne qullanır ultimatumı belän çığış yasağan.^[11] Protestçılarnıñ töp taläbe - Ukrainanı federatsiäläşterü häm rus tele - däwlät tele bularaq raslaw.

Çirattan tış prezident saylawları[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Fevral'dä bulğan waqiğalar näticäsendä Kievtä xäkimiätkä kilgän köçlär 25 mayga Çirattan tış prezident saylawları utkäräçägen bilgelilär.

24 martta "inqıylab"ta aktiv qatnaşuçılarnıñ berse, radikal' suğışçan "Uñ bülek" törkemeneñ wäkile Aleksandr Muzıçko (Saşko Bilıy) üterelä.^[12] "Uñ bülek" Eçke Eşlär ministrı Arsen Avakovnı üterügä ğäyepli häm Yuğarı Radağa höcüm itmäkçe.

30 martka prezident saylawlarına 7 namzät terkälä. Namzätlär arasında Poroşenko (Kliçko citäkçelegendäge "Udar" firqäse tarafınnan yaqlanğan), Timoşenko, Tigipko, Dobkin, şulay uq tatar millätle Renat Räwil ulı Kuzmin bar.

26 mayda Ukraina eşmäkäre Pötr Poroşenko berençe turda prezident bulıp saylana.

Monı da qarağız[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

İskärmälär[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

[1] ttp://www.rada.crimea.ua/news/17_03_2014_4

[2] У Днепропетровского горсовета подняли российский флаг

[3] На площади перед Донецкой ОГА поднят российский флаг

[4] На площади перед Донецкой ОГА поднят российский флаг

[5] Над Луганской областной администрацией два флага: Украины и России

[6] ttp://vesti.ua/harkov/40344-odin-iz-postradavshiz-pri-shturme-hoga-v-tjazhelom-sostojanii

[7] архив күчермәсе, archived from the original on 2014-03-05, retrieved 2014-07-31

[8] Стрельбу в Харькове открыли активисты «Правого сектора»: МВД Украины

[9] архив күчермәсе, archived from the original on 2014-08-15, retrieved 2014-07-31

[10] ttp://www.forbes.ru/news/253959-mitinguyushchie-obyavili-o-sozdanii-kharkovskoi-narodnoi-respubliki

[11] архив күчермәсе, archived from the original on 2014-04-15, retrieved 2014-07-31

[12] ttp://www.unn.com.ua/ru/news/1321508-sashko-biliy-zaginuv-pid-chas-provedennya-spetsoperatsiyi-po-zatrimannyu-yogo-bandformuvannya-mvs

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]