Азәрбайҗан икътисады

Азәрбайҗан икътисады 2010 елда тулаем эчке продукт күләме буенча (сатып алу сәләте паритеты буенча) дөньяда 76 нчы урынны алган.

2009 елга булган мәгълүматларга караганда, Азәрбайҗан БДБ илләре арасында икътисади үсеш темплары буенча алда бара. 2003-2008 елларда Азәрбайҗан тулаем эчке продукты 2,6 тапкырга арткан; дәүләттә хәерчелек дәрәҗәсе, 2003 елдан башлап 45 тән 11 % ка кадәр кимегән.

2011 елда Азәрбайҗанның икътисади үсеш темплары нибары 0,1 % тәшкил иткән. Азәрбайҗан икътисадының зәгыйфь якларына, гадәттәгечә, дәүләт секторында мәшгуль булган затларның югары өлеше белән бергә, халыкның рәсми мәшгульлегенең түбән дәрәҗәсе (2013 елда 58,6%) керә.

Тарих

Азәрбайҗан Россия составында

1883 елда Тбилисидан Бакуга кадәр тимер юл үткәрү һәм 1900 елда Кавказ тимер юл магистрален Гомумроссия тимер юллар челтәренә кертү зур әһәмияткә ия булды. Каспийда сәүдә күперләрен киңәйтү дә мөһим роль уйнады. XIX гасыр азагыннан Баку эре тимер юл төене һәм Каспий портына әверелә. Баку районында нефть чыгару үсә. 1872 елга кадәр биредә нефть чыгару бик аз булган. 1872 елдан биредә беренче эре сәнәгать предприятиеләре барлыкка килә, яңа нефть коелары бораулау скважиналары белән алмаштырыла, бораулауда пар двигательләре кулланыла башлый. Баку районының нефть сәнәгатенә үзебезнең һәм чит ил капиталларын югары табыш җәлеп итәләр. Баку районында нефть чыгару 1872 елда-26 мең тонна, 1901 елда-11 млн тоннага кадәр арткан.

Беренче бөтендөнья сугышы елларында губернаның икътисады какшады. Нефть эшкәртү һәм бораулау эшләре туктатылды, авыл хуҗалыгы культуралары, бигрәк тә мамык куагы астында чәчү мәйданнары кискен кимеде.

Һейдер Әлиев Президентлыгы

Һейдер Әлиевны хакимияткә кайтару белән 1993 елның 15 июнендә илнең икътисадый тормышында үзгәртеп коруларның нигезе салына. Азери-Чыраг-Гюнешли нефть ятмаларын эшкәртү буенча "гасыр контракты" 1994 елның сентябрендә 13 компаниядән торган халыкара консорциум белән кул куюга ирешә. 1996 елда Баку-Новороссийск экспорт нефть үткәргече, 1999 елда Баку-дөнья базарларына Азәрбайҗан нефтен китереп җиткерү өчен Супс тапшыру, Баку-Тбилиси-Джейханның төп экспорт торбаүткәргечләрен төзү турындагы килешүгә кул кую. Төптән уйланылган икътисади сәясәт аркасында макроикътисад тотрыклылыгына ирешелде, тотрыклы икътисади үсеш нигезе салынды, халыкның тормыш дәрәҗәсен яхшырту өлкәсендә җитди казанышлар алынды.

Илһам Әлиевнең Президентлыгы

Беренче президент срогы вакытында Илһам Әлиев Баку—Тбилиси—Джейхан нефть үткәргече һәм Баку—Тбилиси-Эрзурум газүткәргече төп экспорт торбаүткәргечләрен эшләтеп җибәрде. Ил икътисады 2,6 тапкырга артты, сәнәгать җитештерүе 2,5 тапкырга артты, 770 мең яңа эш урыны барлыкка килде, хәерчелек дәрәҗәсе 49 дан 13,2 % ка кадәр кимеде, ә бюджет чыгымнары 12 тапкырга артты.

Эш белән тәэмин итү структурасы

1990 елда республиканың дәүләт секторында эшләүчеләрнең 70,7% , 1995 елда — 56,1 %, 2000 елда — 33,8 %, 2005 елда 31,9% эшли башлады. Бәйсезлек елларында сәнәгатьтә мәшгульләр өлеше башта 1990 елда 12,7% тан 1995 елда 9,8% ка һәм 2000 елда 5,7% ка кадәр кимегән, ләкин аннары үсә башлаган һәм 2005 елда 7,0% тәшкил иткән. Аның каравы (бигрәк тә 1990 еллар ахырында) авыл хуҗалыгы өлкәсендә эшләүчеләр өлеше нык арткан, ул 1990 елда-30,9 %, 1995 елда — 30,8 %, 2000 елда — 39,9 %, ә 2005 елда 39,2% тәшкил иткән. Шулай ук төзелештә эшләүчеләр өлеше 1990 елда 6,8% тан 2005 елда 5,1% ка кадәр кимеде.

Икътисади районнар

Азәрбайҗанны 10 эре икътисади районга бүләргә мөмкин:

300x300пкс(үле сылтама)

1. Абшеронск
2. Гянджа-Газахск
3. Шеки-Загатальск
4. Ленкоранск
5. Губа-Хачмазск
6. Аранск
7. Верхне-Карабахск
8. Кельбаджар-Лачынск
9. Тау Ширваны
10. Нахчыванс

Авыл хуҗалыгы

Уңай климат шартлары (җылылык, ут, вегетация чоры озынлыгы) файдаланып, авыл хуҗалыгы күп кенә кыйммәтле авыл хуҗалыгы культураларын үстерү буенча специальләшә, ләкин, барлык тау илләре кебек үк, республика өчен дә аз җирлелек комачаулап тора. Гомуми җир мәйданыннан (8,7 миллион га) авыл хуҗалыгы җирләре 4,6 млн га тәшкил итә. Шуларның 1,8 млн. га артыгы сөрүлек җирләре өлешенә туры килә, 2 млн. га җәйге һәм кышкы көтүлекләр били, авыл хуҗалыгы җирләренең бер өлеше күпьеллык үсентеләр белән мәшгуль. Сөрүлек җирләренең яртысы диярлек ил — Курск-Аракса түбәнлегенә урнашкан.

2007 елда авыл хуҗалыгы структурасы (чагыштырма бәяләрдә, йомгаклау бәяләрендә):

• үсемлекчелек-56,2 %
• терлекчелек-43,8 %

Үсемлекчелектә ил помидор, хөрмә, йөзем һәм анар үстерү белән дан тота (биредә "җиләк-җимеш короле" ның 60 сорты үстерәләр. Ашлык җитештерү (2007 елда): якынча 2 млн. тонна (652 мең га), мамык-100 мең тоннага якын, тәмәке-2,8 мең тонна, шикәр чөгендере-137 мең тонна, бәрәңге-1036 мең тонна, яшелчә-1219 мең тонна, җиләк-җимеш-675 мең тонна, йөзем-100 мең тоннага якын.

Ит җитештерү — 147 мең тонна, сөт — 1330 мең тонна, йомырка-573 млн данә.

Барлык авыл хуҗалыгы җитештерүе — 2318 млн манат. (якынча 2,9 млрд. доллар.)- тулаем эчке продуктның якынча 6 %.

Финанс секторы

2007 елга илнең банк системасы Азәрбайҗанның Милли банкы һәм 46 коммерцияле банк (2 — дәүләт, 44 — шәхси, алар арасында 21 — чит ил капиталы катнашында) тәкъдим ителгән). Илдә 2006 елдан банк кертемнәрен иминләштерү системасы эшли: 2013 елга 44 банктан 40 банкта 30 мең манатка кадәр кертемнәр страховкаланган.

Сәнәгать

Сәнәгать-ил икътисадының үсеш алган тармакларының берсе. Бу мөһим тармак, нигездә, үз эченә машина төзелеше, металлургия, ягулык-энергетика, химия, азык-төлек һәм башка сәнәгать өлкәләрен ала.

Химия сәнәгате

Республикада бүген 100 дән артык химия предприятиесе эшли, шуларның 70-80% ы дәүләт милкендә. Азәрбайҗан химия сәнәгатенең үсеш темплары кими, һәм 2006 ел нәтиҗәләре буенча 3,4 % тәшкил итә (чагыштыру өчен: 2005 елда — 3,7 %, 2004 елда — 4,7 %, 2003 елда — 3,9 %). Шул ук вакытта 2007 елның гыйнвар-сентябрь айларында Азәрбайҗанда химик продукция җитештерү 47,1 % кимегән.

Бакуда искергән нефть эшкәртү куәтләренә алмашка Сангачалыга нефть эшкәртү заводы төзелә, шулай ук Төркиянең Джейхан портында нефть эшкәртү заводлары төзелә.

Төзелеш материаллары җитештерү

Төзелеш материаллары җитештерү табигый таш, известняк запасларына нигезләнә һәм цемент, кирпеч, тышлау плитәләре, тәрәзә пыяласы җитештерү белән тәкъдим ителә. Төзелеш материаллары сәнәгатендә цемент — Карадаг заводы, керамзит (Масаллар) җитештерү предприятиеләре бар. 2007 елда 1730 мең тонна цемент, 338 куб. м. кирпеч, 48 мең кв. м. тәрәзә пыяласы җитештерелгән.

Югары технологияләр

2003 елда Ultra азәрбайҗан компаниясе nexus маркасы астында ноутбуклар җитештерә башлады. Беренче елда җитештерү базарында 3 модель бирелде, соңрак кайбер ноутбуклар 20 төрле модельләре җитештерелде.Шулай ук фирма шәхси компьютерлар һәм серверлар, мониторлар, LCD-телевизорлар, USB чыбыклар һ.б. әйберләр җитештерә.

Машина төзелеше

Машиналар һәм җиһазлар җитештерү илнең тулаем эчке продуктының якынча 1,5 % тәшкил итә. Нигездә бу тармак предприятиеләре нефть җиһазлары җитештерүгә юнәлдерелгән. "Иглим" фәнни-җитештерү предприятиесендә авиатехникага хезмәт күрсәтүнең аэродром чаралары һәм борт авиация техникасы җитештерү эшләнә һәм чыгарыла. Махсус билгеләнештәге продукциянең 96,2 % ы экспортка китә, ә гомуми билгеләнештәге продукция экспортланмый,ә эчке базар өчен билгеләнә. "Сенайеджихаз" фәнни-җитештерү предприятиесе төрле сыеклыклар, шул исәптән агрессив продуктлар өчен чыгым үлчәме, счетчиклар, дозаторлар һәм басым сигнализаторлары җитештерә. Эшләнелә һәм җитештерелә торган приборлар нефть сәнәгатендә, хәрби суднолар төзелешендә, авиация һәм ракета техникасында, АЭС һәм ТЭЦ та куллану өчен билгеләнгән. Барлык продукция дә диярлек экспортлана. Предприятиеләр Азәрбайҗанның оборона сәнәгате министрлыгы балансында тора.

Транспорт

Тимер юл транспорты

Азәрбайҗанда тимер юллар төп транспорт төрләренең берсе булып тора, алар өлешенә йөк әйләнешенең 40% ы (2007 ел) һәм пассажирлар әйләнешенең 25% ы туры килә. Тимер юлларның гомуми озынлыгы-2125 км.

Автомобиль транспорты

Гомуми озынлыгы: 59 141 км, шуның 29 210 км каты өслекле. "Йолнаглийетсервис" департаменты (азәрб.Yolnəqliyyatservis) Азәрбайҗанның Транспорт министрлыгы илнең 22134 км магистраль юллары эксплуатацияләнә һәм хезмәт күрсәтә. Шулардан 1684 км — халыкара магистральләрне тәшкил итә. Ил территориясендә күперләрнең гомуми саны 1201 тәшкил итә.

Авиация транспорты

Азәрбайҗанның иң зур шәһәрләре Баку һәм үзара авиаэлемтә белән бәйле. Иң зур аэропорт Бакуда урнашкан, анда даими рәвештә халыкара рейслар үткәрелә. Бакудан тыш, Гәнҗи, Нахичевани, Ленкоран, Габала һәм Закаталлардан да даими халыкара рейслар ясала.

Аэропортларның гомуми саны, 2007 ел торышына, 35 (27 каты өслекле утыру полосасы булган һәм 8 асфальт салынмаган өслекле) тәшкил иткән.

Азәрбайҗанның гражданлык авиациясен үстерү программасы нигезендә, 2008 елда Ленкорандагы, Закаталдагы төбәк аэропортлары торгызылган, Шеки аэропортын торгызу планлаштырыла.

Диңгез транспорты

Азәрбайҗанның эре суднолар йөртү компаниясе-Каспий диңгез пароходчылыгы-Каспар (азәрб. Xəzər dəniz gəmiçiliyi), ул шулай ук Каспий бассейнында иң эре судно йөртү компаниясе булып тора. Каспар барлык төр йөкләрне ташу белән шөгыльләнә. Шулай ук нефть һәм нефть продуктлары зур өлешне ташуны тәшкил итә, компания шулай ук пассажирлар ташу белән шөгыльләнә, Баку — Төркмәбаши, Баку — Актау тимер юл паром кичүе операторы булып тора. Каспараны шулай ук кайбер судно ремонтлау заводлары да карый.

Тышкы сәүдә

Экспорт

2017 елда Азәрбайҗан продукцияне гомуми суммасы 14.3 млрд. доллар күләмендә экспортлады. Нефть республика экспортының 82 % ын тәшкил итә, моннан тыш, экспортка табигый газ, нефть продуктлары, машина төзелеше тармагы продукциясе, җиләк-җимеш һәм башка азык-төлек килә. Төп сатып алучылар: Италия 33%, Төркия 8.5%, Канада 5.5%, Чехия 5.4% һәм Алмания 4.9%. Россия өлеше 1,4% якын.

Россия Федераль сәүдә хезмәте мәгълүматлары буенча, 2014 ел нәтиҗәләре буенча Азәрбәйҗан белән Россия арасында товар әйләнеше күләме 6702,5 миллион доллар тәшкил иткән, 2013 ел белән чагыштырганда 39,3 % арткан.

Импорт

2017 елда Азәрбайҗан 8.1 млрд. сумлык продукция импортлаган: автомобильләр (312 млн. доллар), нефть продуктлары (245 млн. доллар), бодай (219 млн. доллар), дарулар (212 млн. доллар). Төп тәэмин итүчеләр: Россия 17%, Төркия 15%, Кытай 9.7%, Алмания 5.6% һәм Украина 5.1%.

Шулай ук карагыз

• Азәрбайҗан Совет Социалистик Җөмһүрияте
• Азәрбайҗан идарә-җир төзелеше

Тышкы сылтамалар

Азәрбайҗан предприятиеләре каталогы 2008 елның 23 апрель көнендә архивланган.