Акмәсҗит
|
Aкмәсҗит
Сімферополь Симферополь Aqmescit
|
Акмәсҗит, Акмәчет яки Симферополь (укр. Сімферополь, рус. Симферополь, кырымтат. Aqmescit, Акъмесджит) — Кырымда урнашкан шәһәр. Кырым Җөмһүриятенең идарә, сәнәгый, мәдәни, фәнни үзәге. Кырым ярымутравының үзәгендә урнаша. Кырымтатар Милли Мәҗлесенең урнаштыру урыны. Әүвәл заманда Aкмәчет урынында скиф мәркәзе, скиф Неаполе, Алтын Урданың Кирмәнчек шәhәре булган.
Кырым ярымутравында тагы Акмәчет исемле авыл бар, шуңа күрә рәсми чыганакта Симферополь Акмәсҗит дип йөртелә, ләкин татарча матбугатта Акмәчет атамасы ешрак кулланыла.
Эчтәлек
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Алтын Урда чорында татарлар Кирмәнчек шәһәрен салалар, соңрак биредә ак мәчет төзелә һәм Кырым ханлыгы чорында кирмән Акмәчет дип йөртелә башлаган.
Кырым ханлыгы вакытында Бакчасарай ил башкаласы статусына ия булган, ләкин Акмәсҗит шәһәрендә калга (дәүләттә ханнан соң икенче башлык) йорты урнашкан булган.
1781 елда Кырым ханлыгы Русия империясе тарафыннан басып алына. 1783 елда руслар Акмәчет исемен Симферопольгә үзгәртәләр.
Павел I шәһәргә татар исемен Акмәчет кайтара, ләкин Павел I не үтергәннән соң руслар яңадан шәһәргә Симферополь исемен бирәләр.
1944 елда Акмәчет шәһәреннән кырым татарлары сөргенлеккә җибәрелә.
1945 елда Симферополь Кырым Мохтари Җөмһүриятенең башкаласы статусын югалта.
1954 елда Кырым өлкәсе Украинага тапшырыла.
2014 елда Кырым кризисы һәм Кырым статусы турында референдумнан соң Кырым Акмәсҗит башкаласы белән Русия Федерациясенә кире кайтарыла.
Хәзер Акмәчет шәһәрендә Кырымтатар Милли Мәҗлесе урнаша.
География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Акмәсҗит Кырым ярымутравында, Салгир елгасында урнашкан. Тимер һәм автомобиль юллары төене.
Климат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Уртача еллык температура — +10,8 °C
- Уртача еллык җил тизлеге — 4,4 м/с
- Уртача еллык һава дымлылыгы — 74 %
| Акмәсҗит климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрсәткеч | Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Ел |
| Абсолют максимум, °C | 20,4 | 21,9 | 28,7 | 31,5 | 34,2 | 37,7 | 39,3 | 39,5 | 37,2 | 33,3 | 28 | 25,4 | 39,5 |
| Уртача максимум, °C | 3,9 | 4,7 | 9,1 | 15,9 | 21,4 | 25,7 | 28,9 | 28,7 | 23,1 | 17 | 10,4 | 5,6 | 16,2 |
| Уртача температура, °C | 0,2 | 0,4 | 3,9 | 9,9 | 15,1 | 19,5 | 22,3 | 22 | 16,9 | 11,3 | 5,8 | 2 | 10,8 |
| Уртача минимум, °C | −2,9 | −3,2 | −0,2 | 4,8 | 9,5 | 13,9 | 16,5 | 16,1 | 11,6 | 6,8 | 2,2 | −1,1 | 6,2 |
| Абсолют минимум, °C | −26 | −30,3 | −18,4 | −11,1 | −8,4 | 0,7 | 3,6 | 3,8 | −5,1 | −11,4 | −21,7 | −23,2 | −30,3 |
| Явым-төшем нормасы, мм | 39 | 36 | 37 | 34 | 34 | 58 | 46 | 52 | 42 | 42 | 49 | 45 | 514 |
| Чыганак: Погода и климат | |||||||||||||
Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| 1897[7] | 1926[8] | 1939[8] | 1959[9] | 1970[10] | 1979[11] | 1989[12] | 2001[13] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 49 078 | 86 145 | 142 634 | 187 623 | 249 053 | 301 505 | 343 565 | 363 597 |
Милли состав (2001): урыслар — 66,7%, украиннар — 21,3%, кырымтатарлар — 7,0%, беларуслар — 1,1%.
Административ бүленеш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Киев районы
- Тимер юл районы
- Үзәк районы
Мәдәният[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Шәһәрдә туган күренекле кешеләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Измаил Фирдәүс, кырымтатарлардан беренче РКП (б) әгъзасы, сәясәтче.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Бу торак пункт Русия һәм Украина арасында территориаль бәхәс астында торган Кырым ярымутравында урнашкан. Ярымутрауны фактик рәвештә контрольдә тотучы Русия Федерациясенең административ-территораль бүленеше буенча, Кырым территориясендә Кырым Җөмһүрияте һәм Акъяр федерация әһәмиятендәге шәһәре урнаша; Украина административ-территораль бүленеше буенча, Кырым территориясендә Кырым Автономияле Җөмһүрияте һәм Акъяр махсус статуслы шәһәре урнаша.
- ↑ Русия Федерациясенең административ-территораль бүленеше буенча
- ↑ Украинаның административ-территораль бүленеше буенча
- ↑ Кырым Җөмһүриятенең административ-территораль бүленеше кысаларында
- ↑ Кырым Автономияле Җөмһүриятенең административ-территораль бүленеше кысаларында
- ↑ 6,0 6,1 http://www.gks.ru/free_doc/2013/oktmo/tom9_oktmo.rar
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1424
- ↑ 8,0 8,1 http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr59_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr70_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr79_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg2.php
- ↑ http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/total_population/structure_population/sel_1/?box=1.1W&k_t=01&rn=01101&id=&botton=cens_db
 |
Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
|
|
|
||
|---|---|---|
| 1 000 000 нан артык кеше | Мәскәү • Санкт-Петербург • Новосибирск • Екатеринбург • Түбән Новгород • Самар • Омск • Казан • Чиләбе • Ростов-на-Дону • Уфа • Волгоград |  |
| 500 000 — 1 000 000 кеше | Пермь • Красноярск • Воронеж • Сарытау • Краснодар • Тольятти • Ижау • Сембер • Барнаул • Владивосток • Ярославль • Өркет • Төмән • Махачкала • Хабаровск • Новокузнецк • Ырынбур • Кемерово • Рәзән • Томск • Әстерхан • Пенза • Яр Чаллы • Липецк • Тула | |
| 250 000 — 500 000 кеше | Киров • Чабаксар • Калининград • Брянск • Курск • Иваново • Магниттау • Улан-Удэ • Тверь • Ставрополь • Акмәсҗит* • Акъяр* • Түбән Тагил • Смоленск • Белгород | |
| Шәһәрләрнең халык саны 2010 халык исәбе буенча китерелгән. * Кырым шәһәрләренең халык саның 2012 елгы мәгълүматлары буенча китерелгән. | ||
|
|
||
|---|---|---|
 |
Шәһәрләр: Акмәсҗит | Алупка | Алушта | Әрмәни-Базар | Бакчасарай | Белогорск | Җанкөй | Евпатория | Иске Кырым | Кәфә | Керич | Красноперекопск | Сак | Судак | Щёлкино | Ялта
Шәһәр бүлгеләре: Акмәсҗит | Алушта | Әрмәни Базар | Җанкөй | Кәфә | Керич | Кизләү | Ур Капусы | Сак | Судак | Ялта Районнар: Акмәчет районы | Акшәех районы | Бакчасарай районы | Җанкөй районы | Җиде кое районы | Җурчы районы | Ислам Төрек районы | Карасубазар районы | Курман районы | Сак районы | Сәетләр районы | Ур Капусы районы | Эчке районы |
 |
|
|
||
|---|---|---|
| 1 000 000нан артык кеше | Киев • Харьков • Днипро • Одесса • Донецк² |  |
| 500 000 — 1 000 000 кеше | Запорожье • Львов • Кривой Рог • Николаев | |
| 100 000 — 500 000 кеше | Мариуполь • Луганск³ • Макеевка² • Винница • Акмәсҗит* • Акъяр* • Херсон • Полтава • Чернигов • Черкассы • Сумы • Горловка² • Житомир • Каменское • Кропивницкий • Хмельницкий • Ровно • Черновцы • Кирмәнчек • Тернополь • Ивано-Франковск • Белая Церковь • Луцк • Краматорск • Мелитополь • Керчь* • Никополь • Славянск • Бердянск • Северодонецк • Алчевск³ • Павлоград • Ужгород • Лисичанск • Евпатория* • Енакиево² | |
| 50 000 — 100 000 кеше | Каменец-Подольский (Каманича)[1] • Константиновка • Сорокино³ • Александрия • Конотоп | |
| Халык саны 2001 халык исәбе буенча китерелгән. * — Фактик рәвештә Русия Федерациясе контроле астында; ² — ДХҖ контроле астында; ³ — ЛХҖ контроле астында. |
||
