Алийе Фатма Топуз
| Алийе Фатма Топуз | |
|---|---|
.png) | |
| Туган | 9 октябрь 1862[1] Истанбул, Госман империясе |
| Үлгән | 13 июль 1936[1] (73 яшь) Истанбул, Төркия |
| Күмү урыны | кладбище Ферикёй[d] |
| Ватандашлыгы | .svg){kind=small} Госман империясе Төркия |
| Һөнәре | новеллачы, эссече, калумнис, язучы, журналист |
| Ата-ана |
|
| Кардәшләр | Эмине Семие Онасья[d] һәм Айгюн, Гюзиде Сабри[d] |
 | |
Фатма Алийе Топуз (төр. Fatma Aliye Topuz; 1862 елның 9 октябре, Константинополь, Госман империясе — 1936 елның 13 июле, Истамбул, Төркия) — Төркия язучы-романисты, колумнистка, эссеист, тәрҗемәче һәм җенесләрнең тигез хокуклылыгы өчен көрәшүче. Фатма Алийе Топуз Төркиядә дә, бөтен Ислам дөньясында да беренче хатын-кыз романист булып санала.
Тормыш юлы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Фатма Константинопольдә туа һәм танылган Госман дәүләт чиновнигы һәм тарихчы Әхмәт Җәүдет-паша (1822—1895) һәм аның хатыны Адвие Рабия-ханымның гаиләсендә икенче бала була[2]. Аннан тыш, әти-әнисенең тагын ике баласы була: олы уллары Али Седат һәм кече кызлары Эминә Семие.
1866 елда Фатманың әтисе Мисырда вәли вазыйфасына билгеләнә һәм 1868 елга кадәр аның хатыны һәм балалары Хәлебтә яши. 1875 елда, Җәүдәт-паша Грециягә җибәрелгәч, ярты ел дәвамында гаилә Янинда була. 1878 елда Фатма гаиләсе Дамаскта яши башлый.
Госман империясендә кызларга гомуми уку йортларында белем алу мөмкин булмаган. Әмма Фатма өйдә рәсми булмаган белем ала һәм гарәп һәм француз телләрендә сөйләшергә өйрәнә[2][3].
1879 елда, Фатмага унҗиде яшь булганда, әтисе аны Госман солтаны Габделхәмит II адъютанты һәм Гази Осман-пашаның туганнан туганы Мәхмет Фаик Бейга кияүгә бирә. Никахта дүрт кыз: Хатиҗә (1880), Әйшә (1884), Нимет (1900) һәм Зөбәйдә Исмет (1901) туа[2].
Иҗади юл[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Фатма 1889 елда әдәби өлкәдә, Жорж Оньетның «Ихтыяр» романын француз теленнән төрек теленә тәрҗемә итеп, дебют ясый. Китап тәрҗемәченең «Леди» тәхәллүсе астында «Мәгънә» дигән яңа исем астында басылып чыккан (төр. Bir Hanım)[2]. Романның тәрҗемәсе төрек язучысы Әхмәт Мидхәтне сокландырган, моны ул үзенең «Дөреслек тәрҗемәчесе» газетасында билгеләп үткән..
1894 елда Фатма Әхмәт Мидхәтнең «Хыял һәм Дөреслек» романын язуда автордаш була. Ул төп героиняның гамәлләрен сурәтләгән, Әхмәт Мидхат ир-ат герой турында язган. Роман авторлары «Хатын-кыз һәм Әхмәт Мидхәт» дип аталган була[3][4][5].
1892 елда Фатма үзенең беренче романын — «Файдалы мәгълүмат»ны чын исеме астында яза. Бу романда ул хатын-кыз беренче мәхәббәтен оныта алмый дигән фикерне кире кага. Әлеге роман Госман империясендә хатын-кыз язган беренче роман була. 1908 елда ул яңадан чыгарыла.
1899 елда нәшер ителгән «Лютня уенчысы» романында язучы үзе кайчандыр Хәлебтә очраткан, удада уйнаучы хатын-кызны сурәтләгән. Роман барышында хатын-кыз, уңышсыз никахы турында сөйләп, үзенең тормыш юлын сурәтли[4][5]. Танылган романист Решат Нури Гүнтекин «Лютня уенчысы» романын анарда әдәбият белән кызыксыну уяткан иң мөһим эшләрнең берсе дип атый[6].
Фатма Алийе Топуз романнарында гаилә мөнәсәбәтләрендә гармония, мәхәббәт һәм тугрылык темалары өстенлек итә. Аның әсәрләренең күп кенә героиняларына индивидуальлек һәм ир-аттан бәйсезлек хас[7].
Романистканың популярлыгы 1893 елда Әхмәт Мидхәтнең Фатма Алийенең хатларыннан төзелгән «Госман язучысының тууы» китабын бастырганнан соң арта.
1914 елда Фатма үз әтисен дошманнарның сәяси һөҗүменә каршы яклауга юнәлдерелгән «Әхмәд Җәүдет-паша һәм аның вакыты» китабын нәшер итә. Бу китапта ул Госман империясендә Икенче конституциячел чордан соң, Госман сәяси сәхнәсен тәкъдим итә.
Язучы 1936 елның 13 июлендә Истанбулда вафат була.
Хатын-кызлар хокуклары өчен көрәш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Язучы карашларына консерватизм хас булуга карамастан, Фатма еш кына хатын-кыз хокуклары турында газета мәкаләләре һәм язмалар яза. 1896 елда Фатманың «Ислам хатын-кызлары» дип аталган китабы дөнья күрә. Китапта автор мөселман хатын-кызларының көнбатышка карата позициясен аңлата[5]. Язучы үзе раслаганча, бу китапта ул үз романнарында сурәтләгән заманча персонажларга хас булмаган консерватив традицияләрне яклаган[8].
Фатманың апасы Эминә Семийе (1864—1944) беренче төрек суфражистларының берсе була.
Хәйриячелек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Фатма Алийе хәйриячелек белән актив шөгыльләнә. Грек-Төркия сугышыннан соң 1897 елда ул «Госман Хатын-кызлар Ярдәм Оешмасы» хәйрия оешмасына нигез сала. Аның максаты — солдат гаиләләренә ярдәм итү була. Бу — илдә беренче хатын-кызлар оешмаларының берсе. 1899 елда солтан Габделхәмит II тарафыннан бүләкләнә.
Фатма шулай ук Кызыл Ярымай Төркия хәрәкәтен төзүдә катнаша. Моннан тыш, ул 1910 нчы елларда Триполитан сугышыннан соң һәм Балкан сугышыннан соң нигез салынган «Милли оборона буенча Госман Хатын-кызлар Комитеты»нда эшли.
Фатма Алийе Топузның портреты (Топуз фамилиясен ул 1934 елда Фамилия турындагы закон кертелгәннән соң кабул итә) 2009 елда чыгарылган 50 төркия лирасы дәрәҗәле банкнотларда сурәтләнгән[3].
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 1,0 1,1 Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija — 2009.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Yunus, Ceyda. Fatma Aliye kime uzak? (Turkish), Milliyet (2008-03-28). 3 май 2009 тикшерелде.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 E-9 Fifty Turkish Lira. TC Merkez Bankası. әлеге чыганактан 2009-04-17 архивланды. 2009-05-03 тикшерелгән.
- ↑ 4,0 4,1 E-9 Fifty Turkish Lira. TC Merkez Bankası. әлеге чыганактан 2009-04-17 архивланды. 2009-05-03 тикшерелгән.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Fatma Aliye Hanım. Edebiyat Öğretmeni. әлеге чыганактан 2012-07-14 архивланды. 2009-05-03 тикшерелгән.
- ↑ Zavallı Fatma Aliye Hanım (Turkish), Zaman. 3 май 2009 тикшерелде. архив күчермәсе, Archived from the original on 2009-04-12, retrieved 2021-05-07
- ↑ Barbarosoğlu, Fatma K.. TURKISH PIONEER 'Fatma Aliye Hanım' The first generation of Turkish female writers-2, Today's Zaman (2008-10-31). 3 май 2009 тикшерелде. 2008 елның 17 ноябрь көнендә архивланган. архив күчермәсе, archived from the original on 2008-11-17, retrieved 2021-05-07
- ↑ Barbarosoğlu, Fatma K.. TURKISH PIONEER 'Fatma Aliye Hanım' A book without a table of contents-1, Today's Zaman (2008-10-30). 3 май 2009 тикшерелде. (үле сылтама)