Ассианизм

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Ассианизм latin yazuında])
Ассианизм
Логотип
Сурәт
 Ассианизм Викиҗыентыкта
Төньяк Осетия–Аланиядә, Владикавказда Куртат Тарлавыгында Уастырджига багышланган Тхост Гыйбадәтханәсе.

Ассианизм (осетин телендә: Уацдин) ул Скифларның Алан кабиләләренең хәзерге заман токымнары Осетиннарның традицион мифологиясеннән алынган, борынгы Скиф диненең дәвамы дип ышанылган хәзерге заман Мәҗүси дине.[1] Русча сөйләшүче тарафдарлары арасында дин «Ассианизм» буларак мәгълүм («Ассианизм» «Ас» яки «Осс» дине дигәнне аңлата—беренчесе Аланнарның борынгы исеме, аннан, мөгаен, Греклар «Азия» исемен алганнар, ур Рус һәм Гөрҗи алынган «Осетиннар» атамасында сакланган) һәм (Уацдин), Æцæг Дин буларак мәгълүм икесе дә «Чын Ышану» дигәнне аңлата, Æсс Дин "Ассианизм"ның Осетин теле сүзе,[2] яки Осетиннарның үз телләрендә гади итеп Ирон Дин «Осетин Ышануы» [3]. Ул аңлы һәм оешкан рәвештә 1980-енче елларда Осетиннар арасында этник дин буларак яңартыла башлаган.[4]

Дин кайбер оешмалар тарафыннан күбесенчә Россия эчендә Төньяк Осетия-Аланиядә кертелгән булган, әмма шулай ук Көньяк Осетиядә һәм Украинада бар.[5] [6]Диндә үзәк булып Нарт сагалары тора һәм хәрәкәтнең тәкъдим итүчеләре теологик аңлатмаларны алардан алган.

Этимология һәм аңлатмасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Осетин асаба диненең оешкан дини хәрәкәт буларак яңарышына 1980-енче елларда башта рәсми интеллигентлар төркеме тарафыннан Æцæг Дин («Чын Дин») атамасы бирелгән булган, алар 1990-ынчы елларда каһин Стыр Ныхас ("Бөек Шура"ны) тәшкил иткән.[7] Æцæгның мәгънәсе, «хак», бу Нарт сагаларында нигез туганлыгы исеме, шул ук вакытта дин Авеста теле даэна сүзенә карый, аның мәгънәсе илаһи «аңлау» яки «аң» һәм хәзерге вакытта «дин».[7] Æцæг Диннең универсаль хакыйкатькә ия булуы Христианнары һәм Мөселманнарны рәнҗетә алудан куркып, Осетин лингвисты Тамерлан Камболов 2010 елда Уацдин альтернатив төшенчәсен уйлап тапкан, ул Осетин телендә дин өчен иң таралган атама дип булып киткән.[7] Хәрәкәтнең иң мәгълүм экспоненты Даурбек Макеев Æсс Дин дип атарга сайлаган, моның мәгънәсе « Æссның дине», «Ас» яки «Ос» Аланнарның альтернатив борынгы исеме, ул Рус яки Гөрҗиp «Осетиннар» атамасында сакланып калган, һәм, мөгаен, борынгы Греклар «Азия» төшенчәсен алган тамыр формадан килеп чыккан булган.[2] Æцæг Дин дини оешмасының җитәкчесе Хетаг Моргоев, шулай ук гади Ирон Дин атамасын куллана, шул ук вакытта (Ирон Дин, «Осетин Ышануы») Уацдин атамасыннан баш тарта, ул анда карашы буенча мәгънә күрми.[3] Рус теле язмаларында Макеев Æсс Дин рус юрамасын кулланган, Ассианство, ягъни «Ассианизм».[8]

Стыр Ныхасның президенты Руслан Курчиев 2019 елда Ассианизмны «мәдәният», ә «дин» түгел итеп билгеләмә бирергә сайлый һәм аның яклаганы Осетин традициясендә кертелгән ритуаллар һәм кыйммәтләр дип раслый.[9] Охшаш рәвештә Дзуары Лæгтæ («Изге Кешеләр») Осетин изге урыннарының каһиннәренең шурасы вәкилләре Ассианизмны Сослан Темирханов фольклорист һәм этнографын цитаталап «шәхесне күтәрә торган, аны яхшыга һәм яткылыкка омтыла торган итеп, аңа явызлыкка һәм вәсвәсәгә куркусыз көрәшергә, аны башкалар яхшысы өчен үзеңне корбан итәргә илаһмландыра торган изге чаткы» дип билгели. Алар буенча, аның Осетин дөньяга карашы «материалдан, продуктив активлыктан алынган шул ук форма аңлау түгел, әмма киресенчә ул булуның барлык аспектларына үрелгән һәм булуның барлык аспектларында чагылган, шул ук вакытта булуның нәкъ нигезе булып тора, ул феноменологик рәвештә пантеизм буларак сыйфатлана ала», «үрелү, үзара бәйләнеш, бәйсезлек» буларак сыйфатлана алган дөня карашы, ул табигый "уйлау һәм дискурсив фикер йөртүнең логик-концептуаль типы"н ошата.[10] Хетаг Моргоев динне охшаш төшенчәләрдә билгели, шул ук вакытта башка Прото-Һинд-Европалы традицияләренә охшашлыкны ассызыклый һәм аеруча аның Һиндо-Иранлы традицияләренә.[3]

Галим Ричард Фольц буенча, борынгылыкны раслауга карамастан галимнәр карашыннан хәрәкәт «яңа дини хәрәкәтләр кысаларында җайлы итеп анализланырга мөмкин».[11] Ассианизм тугърылары диннәренә карата «Мәҗүсилек» төшенчәсен куллануга каршы киләләр, мондый диннең Осетин телендә көчле кимсетү билгеләренә ия һәм әле дә Христианнар һәм Мөселманнар тарафыннан традицион Осетин ышануларын һәм практикаларын кимсетү өчен кулланыла.[12]

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төньяк Осетия-Аланиядә, Алагир районында, Тапанкауда Хозы гыйбадәтханәсе.

Борынгы Скифлардан хәзерге Осетиннарга кадәр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Скифлар Иранлы халыкларның зур төркеме булган (лингвистик яктан Көнчыгыш Иран телләре) Евразия Даласында безнең эрага кадәр беренче меңьеллык дәвамында, Көнчыгыш Европадан көнбатыш Кытайга кадәр яшәгән күчмә кабиләләр. Аларның исеме «Скифлар» Грек теле сүзе Σκύθοι Скусойдан алынган, аның мәгънәсе «укчылар», шуның өчен алар мәгълүм һәм курыккан булган сәләт. Алар бай мәдәни мирас калдырганнар, бигрәк тә алар белән ассоциацияләнгән «курган» соңгы юлга озату урыннарында булганнары. Алар борынгы Иран динен практикалаган.[13]

Аланнар буларак мәгълүм Скиф кабиләләре төркеме Сарматлар (ягъни, гади эчке тартык үзгәртүе аша «Арийлар», ягъни, «Иранлылар») беренче гасырдан бирле Европага күчкән. Герман Готлары белән шурада Аланнар көнбатышка Франциягә, Италиягә, Испаниягә һәм Рим Империясе астында башка территорияләргә үтеп кергән. Римлылар янау белән эш итәр өчен аларны кавалериядә яллаган яки аеруча Франциядә аларга җирбиләүче дворянлык тәкъдим итеп. Франциядә Алэнвилль, Алэнкор, Алэнсон кебек күп топонимнар һәм башкалар аларның хуҗалары Алан гаиләләренең территориаль биләмәләре икәненә шәһадәт булып тора. Алан җайдак мәдәнияте Урта гасыр, рыцарьлегенең нигезен формалаштырган һәм гомумән Алан мәдәнияте әһәмиятле рольгә ия булган—гәрчә сирәк танылган булып—бу Көнбатыш Европа мәдәниятендә.[14]

Скифларның күпчелеге Урта Гасырларга башка төркемнәргә ассимиляцияләнә. Кавказның Аланнары аерым идентиклыгын саклаган һәм даирәдә доминант булуын дәвам иткән, шулай итеп Византия Империясе аларны бәйсез шурадаш патшалык итеп таныган. Византия белән һәм көньякта Гөрҗистан миссионерлары белән бәйләнешләре аша Алан аристократиясе унынчы гасыр дәвамында Көнчыгыш Православ Христианлыгын кабул иткән. Шулай да, бу гомуми Алан халкына әз йогынты ясаган, шулай итеп унөченче гасыр Фламанд сәяхәтчесе Рубрук Вильямы «алар (Христианлык турында) Гайсә исеменнән башка бернәрсә белмәгәннәр» дип игълан иткән. Осетиннар бердәм хәзерге халык, мәдәни һәм лингвистик рәвештә Алннардан килеп чыккан һәм алар гәрчә Христианлык белән өлешчә синкретизм дулкыннары белән Скиф диненә тоташа торган даталавына охшаш ышанулар һәм ритуалларны саклап калган.[15]

Кавказда Монгол Империясе яулап алуларыннан соң, унөченче гасыр уртасында Аланнар һәм Көнчыгыш Православ дини абруйлары арасында контактлар тәмам туктаган һәм аларның өстенлек Христианлашулары туктатылган булган. Ундүртенче һәм унҗиденче гасыр арасында, мөгаен, Христиан изгеләре хөрмәтенә төзелгән гыйбадәтханәләр асаба Мәҗүси кулланылышына әверделү турында Шәһадәтләр бар.[16] Унсигезенче гасыр ахырына Кавказда Россия Империясенең киңәюе үзе белән Осетиннарны «янә чукындырырга» омтылган Рус Православ миссионерларын алып килгән. Аларның эшләп караулары 1917 елның Социалистик Инкыйлабы тарафыннан юк ителгән булган, ул Кавказ халыкларына Советлар Союзының тиз индустриализация, модернизация һәм урбанизация процессын керткән.[16]

Традицион һәм яңа дин арасында[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төньяк Осетия-Аланиядә Аларди Гыйбадәтханәсе.

Осетин халкы хәзерге вакытта ике дәүләт арасында бүленгән: Россиягә керүче Төньяк Осетия–Алания, һәм күрше өлешчә танылган Көньяк Осетия дәүләте. 1980-енче елларда башланган Советлар Союзы таркалуы аңа кергән берлекләр арасында идентиклык төзү проектларын кушкан. Осетиядә, башка берлекләрдә кебек, бу Христианлыкка кадәр вакытларга тоташа торган «чын милли дин» торгызылуын керткән. Шулай ук Оссетин милләтчел булу очраклары да булган, ул вакытта күрше халыклар белән җир һәм ресурслар өчен ызгышлар булган.[17]

Виктор Шнирельман буенча, Осетин очрагында билгеле традицияләр өзелмәгән дәвамлык белән сакланып калган һәм авыл даирәләрендә яңартылган булган. Галим Ричард Фольц Оссетин дине үсешен җиде фаза аша янә төзекләндерә:
1. Башлангыч Скиф Мәҗүсилеге;
2. Унынчы гасырдан унөченче гасырга кадәр Византия һәм Гөрҗистан йогынтысы астында беренче дулкын Христианлаштыру;
3. Монгол яулап алуларыннан соң һәм Византия белән бәйләнешләр өзелүдән соң «янә-Мәҗүсиләштерү»;
4. Уналтынчы һәм унҗиденче гасыр дәвамында Гөрҗи дәгъвачыллары тарафыннан идарә ителгән янә Христианлаштыру;
5. Унсигезенче гасыр ахыры башында Рус дәгъвачыллары тарафыннан идарә ителгән дәвам итеп янә-Христианлаштыру;
6. 1921 елдан бирле 1991 елга кадәр Совет Берлеге дәвамында мәҗбүр итүче дәүләт атеизмы;
7. 1980-енче — 1990-ынчы еллардан бирле «традицион Осетин дине» яңартылышы. Фольц буенча, Скиф Яңа Мәҗүсилегенең сөйләве ул шунда ки, Осетиннарның динилеге көчле аскатлам дәвамлылыгын саклап калган, шул ук вакытта Христианлыктан һәм әзрәк нисбәттә Исламнан һәм күрше Кавказ традицияләреннән өстенлек йогынтыларын иңдергән һәм җайлаштырган, бу өстенлек йогынтылары җиңел итеп алынып аның асыл, аерым "Иран холкы"н ача ала.[18]

Язмалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Нарт сагалары Ассианизмның «изге язмалары» дип карала, аннан хәрәкәтнең кайбер экзегетлары, мәсәлән, Даурбек Макеев теологик доктриналар чыгарган. Галим Ричард Фольц Нартларны «типик Һинд-Европа каһарман эпосы» дип билгеләмә бирә.[19] Фольц буенча эссенциалист перспективасы яклы Макеев буенча, «нигез [ягъни, китап эчтәлеген актуальләштерә торган ритуаллар] алыштырып була торган» һәм шулай ук «мәгънә мәңге» һәм «ахыр чик илаһи чынлык ул яктылык», ул барлык Иран диннәре өчен уртак теманы чагылдыра.[19] Галим Сергей Штырков буенча, Ассиан экзегетлары этимология һәм башка Һинд-Иран традицияләре белән чагыштыру аша Ассиан экзегетлары «үз догма һәм теологик системасын» булдырган.[20] Фольц бу эшләп карауны Германик Хетенрисында һәм хәзерге Хелленизмында булган охшаш эшләп карауларда теологик доктриналарга чагыштырырлык дип таба.[21] Нартлардан тыш, ике башка традицион текст бар, икесе дә шигъри һәм прозаик формада, Даредзант һәм Тсартсиат.[22] Сәнгать әһеле һәм архитектор Слава Джанайты Макеевның күбрәк практик карашына контрастта аның фәлсәфи аспектларын ассызыклап Осетин асаба дине буенча күп китап нәшер иткән.[23]

Теология һәм космология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төньяк Осетия-Аланиядә, Алагир районында Төньяк һәм Көньяк Осетияне тоташтыручы төп шоссе өстендә өч аяклы атына атланган калкучы Уастырджи. Осетиядә күпсанлы моңа охшаш сыннар корылган булган.[24]

Дзуары Лæгтæ һәм Хетаг Моргоев Ассиан тео-космологиясенә пантеизм һәм нон-дуализм буларак билгеләмә бирә. Ассианизмда иң олы Ходай, Хуыцауга табыну турында фикер йөртелә, ул Галәмнең һәм барлык башка мәхлукатларның барлыкка китерүчесе һәм үзе Галәм булып тора яки Галәм ул «Ходай тәне», ул яшәүчеләрнең имманент материаль дөньясын да, үлгәннәр кайта торган трансцендент рухи дөньясын кертә.[3] Ул «сизерлек, шәхси сыйфатларга да, Галәмдә һәм вакытта киңәюгә дә» ия түгел,[25] һәм саф яктылык булып тора.[3] Ходайның трансцендент рухи үлчәме ул «Яктылык Дөньясы» (Рухс Дун, Рухс Дун) яки «Чын Дөнья» (Æцæг Дун), шул ук вакытта тормышның имманент материаль үлчәме ул «Иллюзор Дөнья» (Мжнг Дун).[3] Иң олы Ходайга күп эпитетлар белән ялварырга мөмкин, аларга гади итеп " Стыр Хуыцау " керә, мәгънәсе «Бөек Ходай», әмма шулай ук " Дунескæнæг ", «Галәмне Барлыкка Китерүче», " Мескаенаег Хуыцау " һәм " Хуыцаутты Хуыцау « „Ходайларның Ходае“ дигән сүз. Ассиан теологиясе раслаганча Ходай һәрбер мәхлукат эчендә, ул „барысының да җитәкчесе“ һәм кешеләрдә ул фикер йөртү, чама һәм закончалыкка тартылуда чагыла (бар).

Ходай һәм аның өч бердәм манифестацияләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Алар арасында иң әһәмиятлесе Уастырджины кертеп кечерәк Ходайлар Хуыцауның уртакчылары буларак табыныла.[26] „Көчләр“ һәм „рухлар“ итеп билгеләмә бирелеп, алар шулар аша Ходай Галәм белән идарә иткән „фикерләр“.[27] Башка билгеләмәдә алар Ходайның „имманент манифестацияләре“, форма һәм функцияләр бирелгән бербөтеннең элементлары.[28]

Иң олы Ходай триадаларда чишелә. Фундаменталь триада Ходай-материя-рух:

  • Хуыцау / (Хуыцау, „Күк“) — Галәмнең иң олы Ходае, аның һәм ир кешеләр тарафыннан ирешелергә мөмкин хикмәтнең чыганагы, дөньяларның барлыкка китерүчесе һәм яклаучысы, сурәт яки формасыз, бетмәс һәм бөтен урында була торган;
  • Иуаг яки Иуæг  — ул барысының да субстанция-материясе, барлыкка китерелмәгән һәм барлыкка китерелгән дөньялар;
  • Уд  — ул универсаль үз, ул шәхси җан тарафыннан ул универсаль акыл-рух Мон, ягъни Ходайның манифестациясе белән идентификацияләгәндә ирешелә; ахыр чиктә, Мон һәм Уд шул ук һәм алар Хуыцауның манифестацияләре булып тора.

Вакыйганың яссылыгында Ходайның универсаль акыл-рухы дәвамы итеп шуларның өчлеге буларак манифестацияләнә:

  • Уас („Хакыйкать“, „Яхшы Сүз“) яки Ард („Хокук“, „Канун“) — чынлыкта яхшылыкны барлыкка китерә торган Ходай тәртибе;
  • Уастырджи — илаһи фикер, яктыртылган аңның, Ходай турында белүнең йөртүчеләре булган кешеләрдә инкарнацияләгән яхшы әфсен; башка сүзләр белән әйткәндә Уастырджи ул камилләшкән кеше, Ходай тәртибенең тарафдары архетибы һәм башка Илаһларның уртакчысы;
  • Дуаги (күплек саны: дауджытæ / дауджита) яки дуаг һәм бардуаг  — Ходай кушуы буенча дөньяны үзгәрә торган формалар белән формалаштыра торган Ходайлар, Илаһлар, көчләр; алар арасында иң әһәмиятлесе арвон дауджита  — җиде планетаның җиде Илаһы.

Башка аерма бу өч космологик халәт арасында корылган:

  • Зэды (күплек санда задтæ) яки жад  — яклаучы көчләр, тудыручы Илаһлар, алар мәхлукатларның тумышында һәм үсешенда Ходай кушуы буенча юлдашлар булып тора;
  • Уайуги (күплек санда уайгуытæ / уайгуыта) яки уайуг  — Ходай тәртибен боза торган һәм яткылыктан читләшә торган җимерү көчләре; кешелектә алар нәфесләр, куркулар, горурлык һәм нерв авырулары сәбәбе булып тора;
  • Далимон  — тупас материя, хаос белән идентификацияләнә торган иң түбән мөмкин булган акыл халәте; аның мәгънәсе „түбән (дали) рух (мон)“ һәм шулай ук барлык җир ачык булмаган берлекләрен керткән төркем, барлык күк ачык берлекләрен керткән уалимон, өске (уали) рух (мон)» белән контрастта.[29]

Хетаг Моргоев теологиясендә бардуаг жадны һәм дзуарны керткән гомуми концепция, беренчесе Илаһларны трансцендент фикерләр дип чагылдыра, ә икенчесе аларның имманент киңәюен. Дзуар төшенчәсе чынлыкта күп мәгънәдә бирелгән Илаһ һәм аның гыйбадәтханә(ләре) өчен кулланыла.[28] Бардуагның активлыгы минжвар дип атала, тәрҗемә итәргә авыр концепция, аның мәгънәсе «бәйләнешләрне эшләргә», «әйберләрне дөрес ысулда тезү».[28] Аларның иң әһәмиятлеләре табигать цикллары һәм кеше икътисады цикллары, алар ел календарен тәшкил иткән вакыт-пространство континуумына кушыла һәм аның белән бәйләнә.[28] Һәрбер әйбернең үз жады бар, ырулар/кабиләләр, табигать тирәлекләре жадлары бар; һәрбер күренеш, вакыйга һәм вакыт-пространство ноктасында жад бар.[28]

Җиде планета Илаһы һәм башка Илаһлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Осетия тауларында җәнлекләр Ходае һәм Сунарчылар яклаучысы Æфсати.

Башка борынгы Иран диннәре кебек борынгы Скиф дине җиде Илаһ (арвон дауджита) турында башкалар арасында иң әһәмиятле буларак фикер йөрткән, аларның һәрберсе планета, җан ияләре, үсемлекләр һәм билгеле табигый күренеш белән ассоциацияләнгән. [30] Традицион Осетия текстларында язып куелган дауджита саны якынча туксан.[30] Алар арасында иң җитәкче булганы Уастырджи, чөнки ул турыдан-туры иң олы Хуыцауга якынлаша ала һәм барлык башка Илаһлар аның тарафыннан кертелә.[30] Алар кешеләргә я уңай бирә, я җәза бирә дип ышаныла һәм шулай итеп аларга (үгезләр, тәкәләр һәм кайвакыт кәҗәләр) тәкъдим ителә.[30]

Геродот җиде Скиф Илаһын шулай күрсәткән: Папайос (Зевска карый), күк Ходае; Табити (Һестия), учак Алиһәсе (хәзерге заманда Сафа дип атала һәм символик рәвештә йорт учагының изге чылбыры белән ассоциацияләнә[30]); Апи (Гайя), җир Алиһәсе; Ойтосайрос (Аполлон), кояш ходае; Аргимпаса (Афродита), муллык Алиһәсе; һәм «Геракл» һәм «Арес» алар өчен Геродот Скиф исемен тәэмин итмәгән. Борынгы Осетин телендә, атнаның җиде көне һаман җиде Илаһ хөрмәтенә аталган булган [31] һәм Осетин теленең консерватив Дигор диалектында дүшәмбе һаман да Авдисар, «Җиде Башы».[32] Фольц буенча, «Арес», мөгаен, Митра һәм хәзерге Уастырджи булган; ул алтарьларда ташлар яки куак өемендә үстерелгән кылыч формасында табынылган булган. Кылыч культы Аланнар арасында безнең эраның беренче гасырына кадәр дәвам иткән. Геродот шулай ук патша скфилары арасында сигезенче Илаһны искә алган, Тһагимасидас, су ходае, ул Посейдонга тәңгәл ителгән.[31]

Хәзерге Осетиннар җиделе-сигезле корылманы саклап калганнар, гәрчә Илаһлар, исемнәре кебек үк үзгәргәннәр, кайбер очракларда исемнәр Христиан изгеләрнеке: Уастырджи (аның исеме "Изге Гергери"дан алынган), контрактлар һәм сугыш Ходае (Иран Митрасы), әмма шулай ук кешеләр һәм хәерче кешеләрнең гомуми архетипы;[30] Уатсилла («Изге Ильяс»), яшен ходае; Уатстутыр («Изге Теодор»), бүреләр яклаучысы; Фæлвæрa (бәлки, «Флорус һәм Лаурус» кушылмасы), терлек яклаучысы; Курдалæгoн, тимерче ходай (Иран Тимерче Кавеһы); Донбеттыр, су ходае; Микаэлгабырта («Михаил һәм Гавриил» кушылмасы), уңдырышлык һәм дөнья асты ходае һәм Æфсати, сунар ходае.[33]

Әхлак[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Ассиан доктриналары буенча, кеше табигате барлык булганның табигате кебек үк. Кешелек макрокосм эчендә микрокосм, яки киңрәк контекст һәм барлык мәхлукатлар өчен шул ук дөрес. Галәм гармониядә Уас яки Ард тарафыннан тотыла, бу Ходай тәртибе, илаһи фикер йөртү, чама һәм закончалыкка тартылу (бар). Илаһлар (дауджита яки уалимон) бу универсаль закон буенча дөньяны формалаштыра, шул ук вакытта шәйтаннар (уайгуйта яки далимон) алар Илаһларның яхшы контекстларын бозып гамәл кылалар һәм авыру һәм үлем сәбәпләре. Һәр берлек үз җаваплылыгы сферасы эчендә «үзе тарафыннан» идарә ителә; Ходай һәм аның тәртибе мәҗбүр итүнең тышкы көче итеп каралмый.[28]

Бу уңай һәм тискәре көчләр шулай ук кешелекнең аңына йогынты ясый: кеше я Илаһларның, я шәйтаннарның ягында тора ала һәм аның сайлавы кешенең тормышын һәм гамәлен формалаштырачак. Әгәр кеше гамәлләренә эксклюзив рәвештә эгоистик матди мотивларны куймыйча нәфесләрен тыя ала икән, ул Уаска ачык булып китә, (уасдан, уасдан; яхшы әфсен сыйдыру урыны), Ходай тәртибен һәм югарырак рухлар тәртибен кабул итә торган һәм алар кебек гамәл кылып яхшылыкны, хакыйкатьне һәм матурлыкны барлыкка китерә торган акыллы затлы шәхес. Киресенчә, әгәр дә кешенең гамәлләре эгоистик матди ахырлар белән идарә ителсә, Далимон һәм шәйтаннар аңа ия булалар һәм ул явызлык, ялган һәм ямьсезлек чыганагы булып китә. Хетаг Моргоев сүзләрендә кешелек яхшылык һәм явызлык, Илаһлар һәм шәйтаннар арасында сайлар өчен ирекле ихтияр белән бирелгән.[28]

Практикалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Мифлар һәм ритуаллар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Фынг ритуаль өстәл үрнәге. Бу тип ритуаль өстәл Скиф вакытларында ук инде булуы шәһадәте булган.[34]

В. И. Добренков цитатасы буенча, Дзуары Лæгтæ культ практикасы эчендә миф һәм ритуалның семантик берлеген ассызыклый, беренчесе «вербаль символлар системасы» һәм икенчесе «объектлар һәм гамәлләр буларак символлар системасы».[35] Осетиядә күп миф һәм ритуаллар төрлелеге бар, гәрчә астында шул ук семантика бар, ул традициянең яши торган булуына шәһадәт булып тора.[35] Штырков буенча, хәзерге заман Ассиан хәрәкәте «һәрбер нәни элементы теологик мотивациягә ия берләштерелгән ритуаль системаны барлыкка китерергә» тырыша.[36] 2010-ынчы елларның икенче яртысында унификацияләнгән Осетин дини календарен барлыкка китереп караулары булган.[37]


Осетин календарендә церемонияләргә багышланган күп көннәр бар, аларның кайберәүләре өйдә башкарыла һәм башкалары өйдән тыш изге урыннарда.[38] Өй церемонияләре учак чылбыры тирәли үзәкләшкән (сафа, ул учак Алиһәсе Сафа символы буларак функцияли, дөнья агачын чагылдыра, ут өстеннән казанны тота (Һинд-Иранлылар диннәренең изге элементы.[38] Ел буена алтмыш беркетелгән тәбрикләүләр бар,[38] шуларның иң әһәмиятлесе ноябрьнең соңгы сишәмбесендә башланучы Уастырджи атнасы.Калып:Sfnm Бәйрәмнәр атна көннәренә, ай фазаларына, ай торгынлыгы көннәренә бәйле; мәсәлән, Осетин Яңа Елы январьның икенче пәнҗешәмбесендә бәйрәм ителә.[37] Уатстутыр һәм Уатсилланыкы белән Уастырджи Көне Кояш бәйрәмнәре комплексын формалаштыра, өч Илаһ Кояшның үзара бәйле фазаларын һәм табигатьтә һәм кешелекнең икътисади эшчәнлекләрендә шуңа бәйле манифестацияләрне чагылдыра; Уастырджи үлә һәм янә чыга торган Кышкы Кояш, Уатстутыр ул Яз Кояшы ул җәйгә таба көчәя бара, Аутсилла тулы күркәмлегендә Җәйге Кояш булса, аның көче көзгә таба яңа Уастырджига таба кими бара.[39]

Ритуаль церемонияләр билгеле Илаһ хөрмәтенә сый (фынг, фынг яки кувд) тотуда тора. Церемония «изге кеше» (дзуары лæг) тарафыннан алып барыла, ул Илаһны «тост», куывд тәкъдиме аша чакыра, бу шулай ук күккә карата «дога» дигәнне аңлата. Гадәттә коюда тәкъдим ителгән матдә булып сыра тора, гәрчә ул теләсә нинди төр көчле алкогольле эчемлек белән алыштырылырга мөмкин. Церемония барышында башка Илаһлар башка тостлар эшләнә һәм йола өчен корбан ителгән ит белән церемониаль бәлешләр (уалибах) ашала.[38] Корбан өчен бары тик үлән ашаучы хайваннар, мәсәлән, үгезләр, тәкәләр, кәҗәләр, һ.б. кабул ителә һәм балык шулай ук кабул ителә.Калып:Sfnm Геродот шәһадәт китергәнчә, борынгы Скифлар кебек үк Осетиннар дуңгыз һәм чеби кебек хайваннарны корбан чалмыйлар.[40] Борынгы скиф йоласының кайтавазы булып сыра һәм башка алкогольле эчемлекләр эчелә.[34] Мондый церемонияләр симд дигән түгәрәк бию белән алып барыла. Симдның аерым юрамасында бер түгәрәк биючеләр башка түгәрәк биючеләр өстендә тора. Нартлар сөйләвенчә симд каһарман Сослан тарафыннан уйлап чыгарылган булган.[41] Геродотның Скиф йолалары игъланнарында шәһадәте булган таякларны кулланып Илаһка табыну хәзерге көндә дә әле практикалана.[32]

Бу дога схемасы дөньяны барлыкка китерү процессын күрсәтә: иң олы чыганак, иң олы Ходайга багышлау белән башлап шуннан соң ул әйберләрнең башлануы һәм манифестациясе турында сөйли; график рәвештә, ул мандала белән чагыштырыла, дөнья көчләре түгәрәктә китә торган нокта.[42] Шул ук схема уртасында тишем белән өч каттан торган церемониаль бәлеш белән чагылдырыла: күк, Кояш һәм су/җир.[42] Өч аяклы церемониаль өстәл чынлыкның өч кат моделен чагылдыра, шул ук вакытта аның түгәрәк өслеге — церемониаль бәлешнең түгәрәк өслеге кебек — Кояшны һәм Ходайның чиксезлеген чагылдыра.[43] Өстәлдә шулай ук маңгаенда тигезьянлы хач (дзуар, Илаһның манифестацияләнгән халәте өчен шул ук төшенчә) белән корбан хайваннары ите ята, ул церемониаль бәлешнең үзәгендә тишем кебек Илаһның килеп чыгу һәм манифестациясен чагылдыра.[44] Сый вакытында табынылган билгеле Илаһ өчен, төп булганыннан башка церемониаль бәлеш әзерләнә һәм церемониаль өстәлгә куела. Бу бәлеш өстеннән тугызъяклы йолдыз сыман тезелгән өч өчпочмаклы бәлештән тора.[42]

Изге урыннар һәм гыйбадәтханәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төньяк Осетия-Аланиядә, Алагир районында, Тсейда Реком Гыйбадәтханәсе. Безнең эрага 2-нче гасырга караган һәм тарих буенча берничә мәртәбә янә төзекләндерелгән (иң соңгысы 1972 елда һәм 1995 елда),[45] ул Уастырджига багышланган һәм июнь уртасында Рекомы Бæрæгбон дип аталган төп фестиваль урыны.[46] Уастырджи Лæгты Дзуар , «Кешеләрнең Яклаучысы» булып изге урын хатын-кызларга тыелган, алар ритуалларны якындагы кечерәк гыйбадәтханәдә башкара.[47]

Осетия Илаһлары табигый күренешләр белән ассоциацияләнә һәм җәмәгать церемонияләре гадәттә кувандон (сүзгә-сүз тәрҗемәсе «дога кылу урыны») дигән изге урыннарда яки святилищеларда алып барыла, алар еш агачтан яки таштан төзелгән гыйбадәтханә белән тәэмин ителә. Святилищелар урманчыкларда, урманнарда, калкулыкларда, басуларда, мәгарәләрдә һәм «көчле энергия кыры» булган теләсә нинди урында булырга мөмкин.[30] Журналист Алан Мамиев «Осетиннар табигатьтә дога кылалар» һәм «һәр гаиләнең җирендә үз святилищeсы» бар икәнен билгеләп үткән.

Стыр Ныхас президенты Руслан Кучиев 2019 елда шулай дип язган:[48]

Безгә безнең энергияне бирүче булып бу изге урыннар тора. […] Сез табигатьнең өлеше булырга тиеш, безнең бабалар шулай дип уйлаган. Сез тирәдә булган әйберләр белән гармониядә яшәргә тиеш.

Осетиядә күп изге урыннар бар; бары тик Алагир регионында өч йөз изге урын бар.[30] Көнбатыш Осетиянең Дигория төбәгендә Гайат авылында Галәми җиде Илаһка багышланган гыйбадәтханә бар. Бу изге урыннар ант итү, килешү, туй ясау өчен һәм илаһи закон Ардны бозучыларны идентификацияләү урыннары булып тора.[30] Шәхси йортта, иң изге даирә ул хждзар ; ул йортның кувандоны, анда Сафа Алиһәсенең учагы һәм чылбыры урнашкан. Сафаның изге чылбыры күп җәмәгать кувандонында тора.[30] Мондый чылбыр дөнья агачының символы булып тора, ул күк, Кояш һәм су/җирнең өч патшалыгын тоташтыра.[43]

Символизм[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Рус сәнгать әһеле Лола В. Лонли тарафыннан Күк күкрәү аты, 2000.

Дзуары Лæгтæ буенча Ассианизмда иң әһәмиятле символ булып Уацамонгж (Уацамонгж) яки Уацамонга тора, Осетин Нарт эпосларында искә алынган пияла, кубок яки касә, аның исеменең атмасы "хакыйкатьне (уатс) күрсәтүче (амонгж) " яки «илаһилыкны ачучы». Ул күкнең әйләндереп куелган гөмбәзен күрсәтүче символ, ул лаеклыларны (Нарт эпосларының каһарманы) җирдәге булмаган белем белән туендыра ала. Бу символның килеп чыгышы иң элек Һинд-Европалыларга барып тоташа һәм шулай ук соңрак Кельт һәм Герман мәдәниятләрендә бар. Урта гасыр Көнбатыш Европа риваятьләредә сихри касә христианлаштырылган Изге Грааль формасын алган.[49] Дин эчендә башка әһәмиятле символ булып башка борынгы Һинд-Европа символы ат тора, ул Осетин мәдәниятендә соңгы юлга озату ритуаллары белән ассоциацияләнә, күк тә, җир дә көчләре белән һәм ул күп күренешләрдә Илаһларның атлану чарасы буларак пәйда була.[50]

Ассиан теологиясен һәм өч иң әһәмиятле Осетин гыйбадәтханәсен чагылдыручы символ «Ходайның Өч Күз Яше» (Трислези Бога) беренче мәртәбә архитектор һәм сәнгать әһеле Слава Джанайты тарафыннан кабул ителгән булган һәм ясалган булган һәм ышануның иң киң таралган символы булып киткән, «ул Төньяк һәм Көньяк Осетия буйлап футболкаларда, машина ябыштыргычларында һәм рекламада күренергә мөмкин».[51] Джанайты символының өч «күз яше» эчендә өч тигезьянлы хач бар; «хач» Осетин телендә дзуар дип әйтелә, Илаһның манифестациясе өчен шул ук термин.[44] Символ чагылдыра торган өч иң әһәмиятле Осетин изге гыйбадәтханә булып Реком Гыйбадәтханәсе, Рекомның көньяк-көнчыгышына таба Мыкалыгабыртæ Гыйбадәтханәсе һәм Гөрҗистанда Казбек Тавыннан көньякта урнашкан Таранджелос Гыйбадәтханәсе.[52]

Башка фәлсәфәләр һәм диннәр белән мөнәсәбәтләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төньяк Осетия-Аланиядә, Владикавказда, Куртат Тарлавыгында Биек Манара Мәрьяме Гыйбадәтханәсе.

Евразианизм эчендә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2009 елда Мәскәү Дәүләт Университетында Евразианист фәлсәфәче Александр Дугин Рус тарихында Осетиннарның роле турында конференция алып барылган булган. Катнашучылар арасында Ассианизмның Aтсæтæ дини оешмасының җитәкчесе Даурбек Макеев булган. Шул чарада, Дугин Осетин мәдәниятенең яңарышын борынгы Һинд-Европа мирасын саклап калганы өчен мактаган. Ул аңа Европа галимнәре әлегә әз игътибар бирсәләр дә, Скиф мәдәнияте Финн-Угыр, Төрки һәм Славян мәдәниятләре үсешенә гаять зур йогынты ясаганын танып киңрәк Евразия үсешендә Скиф мәдәнияте әһәмияте турында сүз алып барган. Макеев Aтсæтæ оешмасы традицион Осетин динен тәэмин итү, әмма шулай ук башка халыклар белән Ассианизм мирасын уртаклашыр өчен нигезләнүен игълан иткән, чөнки «Осетиядә сакланганы [бары тик] Осетиннарныкы түгел, ә дөнья мирасы». Рус Ассиан чыганаклары динне «бөтен дөньяга мөрәҗәгать ителгән» универсаль хакыйкать буларак тәкъдим итәләр.

Демография һәм оешмалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Омск Өлкәсендә, Омскта куакта үстерелгән кылыч Скиф ритуалын практикалаучы Рус Родновер Инглистлар.

Скиф Ассианизм хәрәкәте Төньяк Осетия–Аланиядә дә, Көньяк Осетиядә дә бар, гәрчә ул беренчесендә күбрәк таралыш тапкан.[5] Ышанучылар арасында яхшы чагылыш тапкан кайбер төркемнәр ул Нартларның каһарман әхлакы белән җәлеп ителгән хәрбиләр, сунарчылар һәм спортсменнар, әмма шулай ук интеллигентлар һәм сәнгать әһелләре.[9] Штырков буенча хәрәкәт "республиканың иҗтимагый ландшафтында күренекле урынны били.

Россия[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • «Дзуaры Лæгтæ» (Совет служителей древних святилищ «Дзуары Лæгтæ») — 2014 һәм 2016 еллар арасында Төньяк Осетия-Аланиядә, Владикавказда Осетин Иудзинад ырулары җәмәгать оешмасы инициативасы буенча формалаштырылган рәсми булмаган киңәшмә;
  • Ацæтæ —Асларның Моздок районы җәмәгате (Районная моздокская община Ассов «Ацæтæ») — Төньяк Осетия — Аланиядә, Моздок шәһәрендә Даурбек Макеев җиткәчелеге астында 2009 елда теркәлгән оешма;[53]
  • Æцæг Дин — 2009 елда Владикавказда теркәлгән Æцæтә җәмәгатенә караган оешма;[53]
  • Владикавказда, Куртат Тарлавыгында Биек Манара Мәрьяме Гыйбадәтханәсе Җәмәгате (Цъæззиу Уалæмæсыг Майрæмы дзуары къорд);[53]
  • Стыр Ныхас («Бөек Киңәшмә») — 1993 елда Төньяк Осетия-Аланиядә нигезләнгән булган;[54]
  • Бөтен Россия Скифлар Хәрәкәте (Всероссийское движение скифов).[55]

Украина[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Төньяк Кавказ Скиф Асаба Учагы[6]

Шулай ук карарга мөмкин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Цитаталар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Foltz, 2019, passim
  2. ↑ 2,0 2,1 Foltz, 2019, 325–326 битләр.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Shizhensky, 2018a, 128 бит.
  4. ↑ Foltz, 2019, 321 бит.
  5. ↑ 5,0 5,1 Foltz, 2019, 318 бит.
  6. ↑ 6,0 6,1 Lesiv, 2013, 167–169 битләр.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Foltz, 2019, 325 бит.
  8. ↑ Makeyev, 2007
  9. ↑ 9,0 9,1 Foltz, 2019, 330 бит.
  10. ↑ Shizhensky, 2018b, 135 бит.
  11. ↑ Foltz, 2020, 40 бит.
  12. ↑ Foltz, 2020, 42, note 2 бит.
  13. ↑ Foltz, 2019, 314–315 битләр.
  14. ↑ Foltz, 2019, 315 бит.
  15. ↑ Foltz, 2019, 316 бит.
  16. ↑ 16,0 16,1 Foltz, 2019, 316–317 битләр.
  17. ↑ Foltz, 2019, 317 бит.
  18. ↑ Foltz, 2019, 320–321 битләр.
  19. ↑ 19,0 19,1 Foltz, 2019, 327 бит.
  20. ↑ Shtyrkov, 2011, 240–241 битләр.
  21. ↑ Foltz, 2019, 328 бит.
  22. ↑ Shizhensky, 2018b, 140 бит.
  23. ↑ Foltz, 2019, 329 бит.
  24. ↑ Foltz, 2020, 43–44 битләр.
  25. ↑ Shizhensky, 2018b, 141 бит.
  26. ↑ Schmitz, 2015, 1–2 битләр.
  27. ↑ Shizhensky, 2018b, 141–142 битләр.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 Shizhensky, 2018a, 130 бит.
  29. ↑ Shizhensky, 2018a, 130–131 битләр.
  30. ↑ 30,00 30,01 30,02 30,03 30,04 30,05 30,06 30,07 30,08 30,09 Shizhensky, 2018b, 142 бит.
  31. ↑ 31,0 31,1 Foltz, 2019, 318–320 битләр.
  32. ↑ 32,0 32,1 Foltz, 2020, 42 бит.
  33. ↑ Foltz, 2019, 320–323 битләр.
  34. ↑ 34,0 34,1 Foltz, 2020, 41 бит.
  35. ↑ 35,0 35,1 Shizhensky, 2018b, 136 бит.
  36. ↑ Shtyrkov, 2011, 241 бит.
  37. ↑ 37,0 37,1 Shizhensky, 2018b, 143 бит.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 Foltz, 2019, 323 бит.
  39. ↑ Shizhensky, 2018a, 131 бит.
  40. ↑ Foltz, 2020, 41, 47 бит.
  41. ↑ Foltz, 2019, 324 бит.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Shizhensky, 2018a, 132 бит.
  43. ↑ 43,0 43,1 Shizhensky, 2018a, 132–133 битләр.
  44. ↑ 44,0 44,1 Shizhensky, 2018a, 133 бит.
  45. ↑ Foltz, 2020, 45 бит.
  46. ↑ Foltz, 2020, 38 бит.
  47. ↑ Foltz, 2020, 47 бит.
  48. ↑ Foltz, 2019, 326 бит.
  49. ↑ Shizhensky, 2018b, 143–144 битләр.
  50. ↑ Shizhensky, 2018b, 142, 144 битләр.
  51. ↑ Foltz, 2019, 328–330 битләр.
  52. ↑ Foltz, 2020, 44 бит.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Popov, 2016, Иранские народные религии / Iranian indigenous religions
  54. ↑ Shnirelman, 2002, 204–205 битләр.
  55. ↑ Bourdeaux, Filatov, 202 бит.

Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ассианизм&oldid=4121118