Татар- башкорт мөнәсәбәтләре

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Татар- башкорт мөнәсәбәтләре latin yazuında])
(Башкорт-татар мөнәсәбәтләре битеннән юнәлтелде)
Дөньяда бер генә булган татар һәм башкортларга уртак һәйкәл. Ырынбурны дутовчылар һөҗүменнән саклаганда һәлак булган татар һәм башкорт милләтле кызылгвардеецлары гомуми каберендә кабер ташы. Бәрде, Ырынбур

Татар-башкорт мөнәсәбәтләре – Россия байрагы Россия Федерациясе эчендә яшәгән кардәш башкорт һәм татар халыкларының бер-берсе белән бәйләүче уртак тарихы.

Тасвирлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шулай ук карагыз: Башкортстан татарлары һәм Татарстан башкортлары.

Хәзерге Башкортстан Республикасы территориясендә татарлар төп халыкларның берсе һәм бу җирлек алар өчен гадәти төпләнү урыны булып тора. Республиканың төньяк-көнбатыш өлеше элек Идел буе Болгар дәүләте, Казан ханлыгы йогынтысында була, 1550—1580 елларда Казан өязенә керә. 1708—1728 һәм 1731—1734 елларда бу территория (Уфа провинциясе) Казан губернасына буйсына.

Казан ханлыгы яулап алынганнан соң, татарларның күпчелеге яшәү урыннарын ташлап китәргә мәҗбүр була. Казан татарларының Нугай Урдасының Урал алды җиренә күченүләрендә төп фактор — җирле нугай татарлары һәм башкорт халкы белән этник, дини, тарихи-мәдәни тугандашлык ул. Асаба башкортлар торган җирләрдә килгән кешеләр кердәшләр (припущенниклар) буларак төпләнергә рөхсәт ала, һәм башкортларга йөкләтелгән ясакның бер өлешен үзләре түләргә тиеш була. Үз авылларын оештырудан тыш, татарлар кайбер башкорт авылларына да килеп урнаша, һәм тора-бара бу авылларның күбесе татар авылы булып китә. XVII гасырның 70 елларыннан башлап бу территориядә шәһәр-ныгытмаларда һәм чик буйларында хезмәт итү өчен Түбән Новгород һәм Касыйм төбәкләреннән күченгән йомышлы татарлар шактый күбәя.

XX-XXI гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Совет чорында Башкортстан АССР дәүләтенең идарә органнарын формалаштыруда һәм аларның эшчәнлегендә, икътисадның күп тармакларын, сәламәтлек саклау һәм халык мәгарифе системаларын, фән, мәдәният, сәнгать, матбугат чараларын үстерүдә татарлар мөһим роль уйный.

1960—1970 елларда республикада татар теленең йогынтысын чикләү, татарларны хөкүмәт һәм партия органнарындагы югары җаваплы урыннардан, матбугат чараларыннан, вузлардан, мәдәният учреждениеләреннән һ. б. өлкәләрдән кысрыклау һәм башкорт кадрлары белән алыштыру тенденциясе урнаша. Бу шартларда татарларның бер өлеше формаль рәвештә үзен башкорт дип танырга мәҗбүр була.

1990—2000 еллар башында татарларны кысрыклау сәясәте яңа төс ала: күп кенә татар мәктәпләре һәм мәктәпкәчә тәрбия учреждениеләре ябыла һәм башкорт учреждениеләре итеп үзгәртелә. Татарлар, руслар һәм башкортлар сан ягыннан бер үк дәрәҗәдә булуга карамастан, татар теленә дәүләт теле статусы бирелми. 2002 елгы халык санын алу нәтиҗәләрен бозып күрсәтү аркасында республикада башкортлар саны татарлар исәбенә шактый арта.

Тарихи контекст[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Дөньяда бер генә булган башкорт-татарларга гомуми (дөйөм) һәйкәл. Ырынбурны дутовчылар һөҗүменнән саклаганда һәлак булган татар һәм башкорт милләтле кызылгвардеецлары гомуми каберендә кабер ташы. Бәрде, Ырынбур.

Башкорт-татар кемлекләре мәсьәләсе – Россия байрагы Россия Федерациясе эчендә яшәгән кардәш башкорт һәм татар халыкларының сәяси яктан актив милләтпәрвәр зыялыларны борчыган милли кемлек төшенчәләре тирәсендәге бәхәсләр.[1][2]

Туктамый үсә торган глобальләшү тәэсире астында кушма кемлекләр тудыра башлаган кемлек кризисларының милләт төшенчәсе тирәсендәгеләрнең аерым бер очрагы.

Башкорт-татар арасындагы шәхесләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Карашлар төрлелеге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Татарлар һәм башкортлар ― махсус бүленгән бер халык.[3][4]
  • Башкортлар ― уйлап чыгарылган милләт.[3][4][5].[6]
  • Татарлар һәм башкортлар ике аерым халык.[4]
  • Тел ― милли кемлекнең нигезе түгел.[7][8][9][10][11]

Аерым танылган шәхесләр карашлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Вил Мирзаянов: Башкорт теленең Башкортостанда укытылуы дөрөс[12]
  • Дамир Исхаков: «Башкортлар тарихы турында иң сыйфатлы хезмәтне Зәки Вәлиди язган. Анардан соң бар язылганы ― миф»[5]
  • Кәрим Яушев: «Башкортстанда узган һәр җанисәп алдыннан теге яки бу авылда татарлар түгел, башкортлар яши дип пропаганда башлана»[5]
  • Рафаил Хәким: Башкортлар юк. Башкортлар – бу татарларның өләше. Башкортлар бу татарларны басу өчен большевикларның идеясе. [3][13][14]
  • Марат Колшәрипов: «... [Б]асманың[15][16][17] редакцион коллегия һәм фәнни җитәкчесе тарих фәннәре докторы Рафаил Хәким Көнбатыш Урал алды төбәкнең һәм гомумән Көньяк Урал якларының борынгы һәм урта гасырлар тарихына бәйле күпсанлы фальсификацияләр, беръяклылык һәм махсус бозулар кертмәсә, бу хезмәтнең чыгуга бик шат булыр идек.»[4]

Тел мәсьәләсе һәм башкортларның үзләрен саклау көче[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шулай ук карагыз: Татарлык һәм ba:Башҡортлоҡ.

Башкортлар арасында еш татар телендә яки суржик аналогиясендәге "с"-ыплашкан сөйләшү очрый. Әмма кайбер галимнәр уйлавынча татар телендә сөйләшү ― бу татар милли кемлегенең төп күрсәткече түгел.[7][8][9][10]. Чөнки аерым башкорт теле графикасы, нормалары тик 1920 нчы елларда туа, шуңа күрә башкортлар әсәрләрен татар телендә язды. Башкорт әдәби теле — ясалма тел[18] буларак башкорт халкының диалект күптөрлелеген күрсәтү көче булмый, чөнки — татар теле бик якын.

1918 елда Үзәк мөселман хәрби коллегиясендә "башкорт телендә китаплар, әлифбалар, дәреслекләр кирәк" дигән эш калкып чыга. Галимҗан Ибраһимов, Россия Совет Федератив Социалистик Республикасының Уфа һәм Казан губернасында яшәүчеләр арасында барган бәхәс-тарткалашны җентекле тикшереп, "башкорт телен, әдәбиятын тудыру теләге ― башкорт милләтчелеге түгел", дигән нәтиҗәгә килә.[19] Марксизм галиме һәм коммунизм тарафдары, ялкынлы публицист-трибун буларак, Галимҗан Ибраһимов башкортларның бу мәсьәләне үзләре теләгәнчә хәл итү юлында тора. Бу турыда ул түбәндәгеләрне яза:

“Татар әдәбиятыннан зур бер өлкәнең аерылып чыгуы олуг бер югалту булса да, тарих китереп чыгарган фактлар белән исәпләшергә мәҗбүрбез...

Башкортлар тели икән — мәктәп һәм театрдамы, прошениелар яки әдәбиятта — аларның аерым юл тотарга теләвенә каршы көрәшергә без, татар әдәбиятчыларның, бернинди хакы юк".

“Мин сүземне татар милләтчеләренә каратып сөйләмим. Алар арасында башкортларны әдәби-мәдәни яктан татарлаштырырга тансык һәм, шулай итеп, татарлыкны көчәйтү фикерендәгеләр, әлбәттә, бар, һәм татар милләтчесе өчен бу бик табигый бер фикердер. Әмма коммунистлар арасында бу хакта ике сүз булуына урын юк".[20]

Чыгу юлы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Зональ башкорт-татар телен төзү. Ил нигезендә уртак башкорт-татар әдәбияты.

Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Ишмөхәммәт Галәветдинов: Башҡорт әҙәби теле нисек барлыҡҡа килде?(үле сылтама)
  • Горенбург Д. К исследованию механизма национальной принадлежности у татар и башкир в Башкортостане. Перевод статьи: Gorenburg D. Identity change in Bashkortostan: Tatars into Bashkirs and back // Ethnic and Racial Studies. 1999. Vol. 22. No.3. P. 554–580. Авт. пер. И. В. Кучумова.
  • Казанда башкорт булу җиңел.
  • Башкорт милли хәрәкәтенең билгеле вәкиле Башкорт-татар мөнәсәбәтләре турасында ла
  • Татар ШТКсы татар-башкорт мөнәсәбәтләре турында шаярып, дуслыкка чакырды
  • Городецкая И.М., Рогов М.Г., Блохин А.Б. Межэтнические отношения русского, татарского и башкирского народов // Проблемы cоциальной психологии личности.
  • Вестник Башкирского университета. 2015. Т. 20. №2 681БАШКИРО-ТАТАРСКИЙ ЭТНОСОЦИАЛЬНЫЙ СИМБИОЗ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ИСТОРИОСОФИИ
  • Шафигуллин, Наиль Габдуллович. Татаро-башкирские секции партийных комитетов в восстановительный период (1921-1926 гг.) [Текст] : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата исторических наук. (570) / Казан. гос. ун-т им. В. И. Ульянова-Ленина. — Казань : [б. и.], 1972. — 25 с.
  • Gorenburg Dm. Identity change in Bashkortostan: Tatars into Bashkirs and back // Ethnic and Racial Studies. 1999. Vol. 22. №3. P. 553-580./ Пер. И.В.Кучумова.
  • Горенбург Д. Татары – башкиры – снова татары: изменения этнической идентичности в Башкортостане // Вестник Евразии. 2004. №1. С.65-77.
  • Буранчин А.М. Проблема этнической и языковой идентичности северо-западных башкир // Национальные и языковые процессы в Республике Башкортостан: история и современность: Информационно-аналитический бюллетень ИГИ АН РБ № 5-6. – Уфа, 2007. С.65-69.
  • Гарипова Ф.Х. Языковая политика и общественная мысль. – Уфа, 2009.
  • Гревингхольт Й. Республика Башкортостан. Становление авторитарного режима. — Казань, 2006
  • Кузеев Р. Г. Народы Среднего Поволжья и Южного Урала: этногенетический взгляд на историю. — Уфа, 1992.
  • Садыкова, Лиана Рифовна.Сохранение и трансформация этнокультурной идентичности в условиях эмиграции: на примере "тюрко-татарской" диаспоры США : диссертация ... кандидата исторических наук : 07.00.07 / Садыкова Лиана Рифовна; [Место защиты: Удмурт. гос. ун-т]. — Уфа, 2012. — 208 с.

Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Милләт турында уйланулар дәвам итә, archived from the original on 2018-05-14, retrieved 2018-04-08 
  2. ↑ Карим Яушев: Я против навязывания национальных языков русским детям!
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 башкир не существует в природе, а есть некие отюреченные угры, которые перелезли на западную сторону Урала где-то в 17 веке.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 idelreal.org: История не терпит лжи: открытое письмо башкирских историков: «[Е]сли редакционная коллегия и научный руководитель издания, доктор исторических наук Рафаэль Хакимов не допустили бы многочисленных фактов фальсификации, предвзятости и умышленного искажения древней и средневековой истории не только Западного Приуралья, но и всего Южного Урала.»
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Дамир Исхаков: «Наша книга заставит прийти в себя заблудших башкирских историков»
  6. ↑ Кайбер әһелләре башкортларны татар башкортлары яки башкорт татарлары яки төркләр дип атый.
  7. ↑ 7,0 7,1 ТАТАРСКАЯ ДЕРЕВНЯ В МЕСТАХ КОМПАКТНОГО ПРОЖИВАНИЯ ТАТАР В СРЕДНЕМ ПОВОЛЖЬЕ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ
  8. ↑ 8,0 8,1 В 1921 г. был создан отдельный литературный башкирский язык на основе куваканского диалекта, как наиболее отдаленного от татарского языка, чуть позже в башкирскую грамматику были введены некоторые нормы юрматынского говора. Параллельно с этим создавался и отдельный татарский литературный язык, который получил название «новотатарский» (в отличие от поволжского тюрки – который не совсем правильно стал обозначаться как «старотатарский»). Таким образом, татары и башкиры стали изучать, а затем и говорить на разных языках, что также играло свою роль во взаимном отдалении татар и башкир.
  9. ↑ 9,0 9,1 ИЛЕШ РАЙОНЫ ИСӘМӘТ АУЫЛЫ ҺӨЙЛӘШЕ
  10. ↑ 10,0 10,1 РОДНОЙ КРАЙ: ТОПОНИМЫ И РАЗГОВОРНЫЙ ЯЗЫК. Материалы II Республиканской научно-практической конференции одарённых школьников по диалектологии и ономастике 8 апреля 2016 г. (Уфа)
  11. ↑ Шушы принцип, мәсәлән серблар, хорватлар һәм боснийларда. Мәдәни аерымлыклар һәм тарихи үткәннәре серблар, хорватлар һәм боснийларны бер халык дип санарга хокук бирми — алар барысы да бер телдә сөйләшсә дә.
  12. ↑ "КАК РОССИЙСКИЙ ЗЕК СТАЛ АМЕРИКАНСКИМ ПРОФЕССОРОМ". «Татарская газета» №3-4, 04.08.1999
  13. ↑ [“Столыпин предложил сделать каждую этническую группу татар отдельным народом. Большевики успешно продолжили эту политику. На карте появились узбеки, киргизы. Срочно изобрели башкирский язык. Визитной карточкой башкир стал характерный танец, в котором выступают джигиты в шапках с лисьими хвостами. Этот танец придумал татарин, которому не дали квартиру в Казани. Ложь и обман лежали в основе национальной политики …” Газета “Восточный экспресс”, Казань, №№ 17-18, 26 апреля — 2 мая 2002 года]
  14. ↑ Рафаэль Хакимов: «Размежевание татар и башкир по своим республикам стало большой удачей большевиков», archived from the original on 2019-12-26, retrieved 2018-04-08 
  15. ↑ Рамиль Сафин (13 октябрь 2016 ел). Казань пишет историю татар Башкортостана. Рустэм Хамитов пока молчит.. Азат Аурупа радиосы/Азатлык радиосының idelreal.org порталы. 14 май 2018 ел тикшерелгән.
  16. ↑ Хакимов Р.С., Ситдиков А.Г. (ред.) и др. (2016 ел). История татар Западного Приуралья. Том I. Кочевники Великой степи в Приуралье. Татарские средневековые государства.. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге тарих институты. 14 май 2018 тикшерелгән.
  17. ↑ Габдрахманова Гульнара Фаатовна (2016 ел). Рецензия на «История татар Западного Приуралья. Том I. Кочевники Великой степи в Приуралье. Татарские средневековые государства».. КиберЛенинка. 14 май 2018 тикшерелгән.
  18. ↑ Рифкать Әхмәтьянов. Этимологик сүзлек. 1нче том. 23нче бит.
  19. ↑ Галимҗан Ибраһимов милләтчелекнең һәм милли кемлектәге үзгәрешләрнең тамырын ул телдә яки әдәбиятта түгел, ә кешенең фикер рәвешендә күрә ― кара Следовательно, причина смены идентичности, связанной с понятиями «престижа» и «не престижа», лежала не столько в материальной, сколько в духовной и ментальной сфере. 2021 елның 14 апрель көнендә архивланган.
  20. ↑ Ишмөхәмәт ҒӘЛӘҮЕТДИНОВ, филология фәндәре докторы, профессор. Башкорт әдәби теле нинди барлыкка килде?(үле сылтама)
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Татар-_башкорт_мөнәсәбәтләре&oldid=4110878