Бәрән ногыты

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Бәрән ногыты latin yazuında])
Бәрән ногыты
Сурәт
Кыскача исем C. arietinum
Халыкара фәнни исем Cicer arietinum L., 1753[1]
Таксономик ранг төр[1]
Югарырак таксон нут[d][1]
Таксонның халык атамасы gwygbysen[2], chick pea[3], Keker[4], cizrna beraní[5], kikkahviherne[6], 鹰嘴豆[7][8], 回鹘豆[7][8], 桃豆[7][8], 鸡豆[7][8], 鹰嘴豆[9][10][11][…], 回回豆[10], garbancera[12] һәм čičerika
Нәрсәнең чыганагы нут[d]
Водный след 4176 cubic metre per ton[13]
Нинди вики-проектка керә ВикиПроект Инвазив биология[d]
Ареал таксона Кытай[11] һәм Тибетский автономный район[d][14]
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=10535[15]
 Бәрән ногыты Викиҗыентыкта

Бәрән ногыты, төрек борчагы, нут, шиш борчагы, пузы́рник, наха́т (лат. Cicer arietinum) — кузаклылар семьялыгының, бөртекле-кузаклылар культурасының үсемлеге.

“Сарык борчагы” дигән исемне нут борчагына формасына бәйле рәвештә биргәннәр – ул сарык башына охшабрак тора. “Төрек борчагы” дигән исеме дә бар. Бу борчак бездә күп таралмаган, аны белүчеләр сирәк. Гәрчә нут инде борын заманнардан бирле үстерелә, хәтта борынгы грек философы һәм ботаника галиме Феофраст та бу борчак турында язып калдырган.

Cicer arietinum noir

Беръеллыкларга керә, вегетация чоры тиз өлгерә торган сортларда 90-110 көн, соң өлгерә торганнарда — 150-220 көн. Нут сабагы 80 см биеклеккә кадәр үсә. Чәчәге ак, зәңгәрсу яки кызгылт. Кузагында икешәр борчак өлгерә. Борчакларның диаметры – 0,-1,5 см, алар азык-төлек продукты булып тора.

Туклыклылык ягыннан нут гадәти борчактан, ясмык һ.б. калышмый, ә майлылык ягыннан соядан гына бераз калыша. Уңыш бирүчәнлеге дә югары.

Әлеге культура Европада бик популяр. Моны һәр бакчада үстерәләр. Франциядә нут оны белән аш пешерәләр – ул деликатес санала, Испаниядә – иң күп таралган ризык. Көнчыгышта нутның борчагын гына түгел, ә бәлки яшь сабак-яфракларын да ашыйлар. Оныннан печенье, рәхәт-локым пешерәләр.

Сарык борчагы үзенең дәва үзенчәлекләре белән дә атаклы. Аның оныннан йомшарткыч припаркалар ясыйлар; борчакны кайнатып (бигрәк тә яшь борчакны), эчәклек һәм ашказаны авыруларыннан эчәләр; сидек әгъзалары чирләреннән уңышлы кулланалар (бигрәк тә Франциядә); хәтта кузагын каплап алган “йоны” да шифалы санала; борчакның оны ала тән (витилиго) авыруыннан искиткеч файдалы диләр.

Кузаклары һәм орлыклары
Бәрән ногыты басуы

Русиядә нут XVIII гасырдан билгеле. Аны төрлечә атап йөртәләр: Сарытау губернасында “бараний горох”, “двузерный горох” дип, Воронеж якларында “грецкий орех”, бу якларда “казацкий”, “лохматый горох” дип, Себердә “котик”, “мохнатка” дип атыйлар.

Гадәти борчак белән чагыштырганда, нут җылыны, су сибүне күбрәк ярата, эссегә, корылыкка бирешмәүчәнрәк, җиргә егылмый, кузаклары ярылмый, корткычларга аз бирешә. Тамырлары тиз үсә, нык була, шуңа күрә теләсә нинди туфракта үсә ала, ләкин комсыл яки җиңел балчыклы туфракны ярата. Башка төрле борчак культураларындагы кебек, нутның тамырларында да җирне азотка баетучы бактерияләр барлыкка килә.

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. 1,0 1,1 1,2 Linnæi C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
  2. Gwefan Llên Natur
  3. АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
  4. Nederlands Soortenregister
  5. Portál informačního systému ochrany přírodyAgentura ochrany přírody a krajiny České republiky.
  6. Finnish Biodiversity Information Facility — 2012.
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 Institute of Botany, Chinese Academy of Sciences List of plant species in China (2022 Edition) — 2022. — doi:10.12282/PLANTDATA.0061
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 42(2) / мөхәррир Ц. Хунбинь — 1998.
  9. 林秦文, 肖翠, 马金双 中国外来植物数据集, A dataset on catalogue of alien plants in China // 生物多样性 — 1993. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2022127
  10. 10,0 10,1 庄会富, 王亚楠, 王趁 һ.б. A Scientific Dataset of useful plants of China, 中国有用植物数据集 — 2021. — doi:10.11922/SCIENCEDB.J00001.00212
  11. 11,0 11,1 刘培亮, 卢元, 岳明 et al. 陕西省维管植物名录(2021版) // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2022061
  12. http://www.sabencia.net/nomenclator.php
  13. Hoekstra A. Y., Mekonnen M. M. Table 3 // The green, blue and grey water footprint of crops and derived crop products // Hydrology and Earth System SciencesCopernicus Publications, 2011. — ISSN 1027-5606; 1607-7938doi:10.5194/HESS-15-1577-2011
  14. (not translated to zh-hans), (not translated to zh-hans) 西藏维管植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distribution of vascular plants in Xizang, China // 生物多样性 — 2023. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/biods.2023188
  15. GRIN үсемлекләр таксономиясе

Чыганак[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]