Бөек берләштерү теориясе

Энергия арткан саен көчле, электромагнит, зәгыйфь һәм гравитацион тәэсир итешүләрнең бәйләнеш константалары бер санга омтыла дип фараз ителә

Бөек берләштерү теориясе (инглизчә Grand Unified Theory, GUT) — элементар кисәкчекләр физикасында көчле, загыйфь һәм электромагнит тәэсир итешүләрен бердәм рәвештә тасвирлаучы теорияләр.

100 ГэВ энергиясендә электромагнит һәм зәгыйфь тәэсир итешүләре бердәм электрозәгыйфь тәэсир итешүгә берләшә.

Бик югары энергиядә (10¹⁴ ГэВ артык) көчле, загыйфь һәм электромагнит тәэсир итешүләре берләшәләр дип фараз ителә.

Бөек берләштерү көчләренең таратучы кисәкчекләр - фаразланыла торган X һәм Y бозоннары булып санала, алар бик зур массасына ия (10¹⁵ – 10¹⁶ ГэВ/с²). Әлеге тәэсир итешүләрне берләштерү өчен протон таркалышы таләп ителә, ләкин әлегә протонның таркалышы табылмаган.

$SU(3)\times SU(2)\times U(1)\,$ . төркемнәрен берләштерү нигезендә бердәм берләштерү булырга мөмкин һәм югары энергиядә әлеге тәэсир итешүләрнең бәйләнеш костанталары бер санга омтылып бара дип фараз ителә.

Бөек берләштерү өчен шартлар Зур Шартлаудан 10⁻⁴³-10⁻³⁶ секундтан соң (13-14 млрд ел элек) булгандыр.

Ләкин күп физиклар гравитация югында тәэсир итешүләрне берләштерү - мәгънәсез булып тора дип саныйлар. Тик дөрес гравитациянең квант теориясе нигезендә кырның бердәм теориясен (барлыкның теориясен) булдыру - бердәм берләштерүгә юл бара дип санала.

Әдәбият

• 'Грэхэм Л. Р.' Глава XI. Релятивистская физика. Теории Великого Объединения // Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе — М.: Политиздат, 1991.
• Г. 'т Хоофт, Калибровочные теории сил между элементарными частицами, «Успехи физических наук», 1981, т. 135, вып. 3, с.379. (перевод статьи из «Scientific American», June 1980, Vol. 242, p. 90.)
• Коноплева Н. П., Попов В. Н. Калибровочные поля. — М.: Атомиздат, 1972.
• Славнов А. А., Фаддеев Л. Д. Введение в квантовую теорию калибровочных полей. — М.: Наука, 1978. — 238 с.
• Сарданашвили Г. А. Современные методы теории поля. 1. Геометрия и классические поля. — М.: УРСС, 1996. — 224 с. — ISBN 5-88417-087-4.
• Сарданашвили Г. А. Современные методы теории поля. 4. Геометрия и квантовые поля. — М.: УРСС, 2000. — 157 с. — ISBN 5-88417-221-4.