Валаам архипелагы
| Валаам архипелагы | |
 | |
| Дәүләт |
 Россия |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмлек | Сортавала районы |
| Урын | Ладога күле |
| Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы | Ладога күле |
| Табигый-георафик объект эчендә урнашкан | Ладога күле |
| Мәйдан | 36 км² |
 | |
 Валаам архипелагы Викиҗыентыкта | |
Валаам архипелагы — Ладога күленең төньяк өлешендә утраулар төркеме. 50 утраудан торган архипелагның мәйданы 36 км2 тәшкил итә. Иң зур утрау — Валаам, архипелаг мәйданының 2/3 артыгын алып тора — 27,8 км2; утрау озынлыгы 9,6 км, киңлеге 7,8 км, икенче утрау — Скитский. Административ яктан архипелаг Карелия Республикасының Сортавала районына карый.
Вак утраулар арасында: Лембос, Байон, Крестовые, Мәскәү, Предтеченский, Никоновский, Дивный, Емельянов, Оборона, Голый, Савватия (Гранитный), Зосимнар, Скалистый, Никольский, Иоанн Кронштадтский утраулары бар. Кайбер утраулар үзара һәм Валаам утравы белән күперләр белән тоташтырылган[1].
Валаам архипелагы утрауларында Валаам бистәсе һәм Валаам монастыре урнашкан.
1996 елдан Валаам архипелагының территориясе ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелүгә кандидат булып тора[2].
Географиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Архипелаг Европада иң зур күл - Ладога күленең төньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан.
Валаам архипелагы Валаам силлының көндезге өслегенә чыгу юлы булып тора.
Яз март ахырында килә. Кар белән карның уртача температурасы-17° С, кыш декабрь башында башлана. Февраль урталарында якындагы Сортавал шәһәре (42 км) белән автомобиль элемтәсе җайга салына. Февральнең уртача температурасы -8° С.
Тектоник яктан нык бүлгәләнгән. Диңгез биеклегеннән биеклекләр 5,1 дән 58,2 м га кадәр интервалда.
Архипелагның нигезләмәсе белән аның табигый үзенчәлекләре билгеләнә. Архипелаг территориясе тау зонасының уртача биеклектәге зонасына карый. Утраулар территориясендә 480 төрдән артык үсемлек исәпләнә, күбесе монахлар белән үстерелгән. Төп утрау, нигездә, ылыслы урманнар белән капланган (65% тирәсе — нарат).
Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Архипелаг төп утрау — Валаам буенча үз исемен ала. Аның исеме, бәлки, фин-угорның «валамо» сүзеннән — Биек (Тау) җиреннән барадыр.
Швед корольлеге составында архипелаг Выборг лены составында булган.
1710 елда рус армиясенең хәрби кампаниясе вакытында Төньяк сугыш вакытында яулап алына. Россия гаскәрләре Выборг лены территориясен алалар. 1719 елда бу җирләрдә Петр I указы белән Санкт-Петербург губернасының Выборгя провинциясе оештырыла. 1721 елда Төньяк сугыш тәмамлангач, Ништадт тыныч шартнамәсе шартлары нигезендә, Швеция Ингермания, Кексгольм лены һәм Карелиянең бер өлешендә Выборг лены дистрикты белән кушылуны таный. 1744 елда Выборг губернасы төзелә. 1783 елдан 1797 елга кадәр Выборг наместниклыгы. 1802 елда Выборг наместниклыгы Финляндия губернасы итеп үзгәртелә. 1811 елда Финляндия губернасы Бөек Финляндия кенәзлеге составына керә һәм элеккеге исеме — Выборг губернасы була.
1917 елда Валаам архипелагы Россия империясе таркалганнан һәм Бөек Финляндия кенәзлеге бәйсезлеге игълан ителгәннән соң Финляндия составында була.
1939-1940 еллардагы кышкы сугыштан соң, Мәскәү шартнамәсе шартлары буенча, Выборг губернасының зур өлеше СССР, шул исәптән архипелаг та тапшырыла. Ладога күле тулысынча СССР территориясендә булып чыга.
Яңа территорияләр СССР төбәкләре арасында бүленгән. Архипелаг Карелия автономияле ССРына кертелә, аны Карел-Фин ССР итеп үзгәртәләр.
Совет-фин сугышы елларында (1941-1944) архипелаг 1944 елда Мәскәү перемиясе төзелгәнче фин армиясе частьләре белән мәшгуль була.
1979 елда утрауларда Валаам музей-тыюлыгы барлыкка килә. 1984 елдан Валаам урман хуҗалыгы оештырыла.
1992 елда Валаам музей-тыюлыгы бетерелә, ә аның фонд коллекцияләре нигезендә ликвидация комиссиясе тарафыннан ике музей оештырыла: Валаам утрауларында «Валаам фәнни-тикшеренү чиркәү-археология һәм табигый музей-тыюлыгы» һәм Сортавала шәһәрендә Төньяк буе төбәк музее. Валаам фәнни-тикшеренү чиркәү-археология һәм табигый музей-тыюлыгын гамәлгә куючылар - Карелия Республикасы Мәдәният министрлыгы һәм Рус Православие Чиркәве (Мәскәү патриархаты). 1993 елда утрауларга Карелия Республикасының уникаль табигый-ландшафт территориясе статусы бирелә. Статусы законнарда аналоглар юк иде, шуңа күрә табигатьне саклау эшчәнлеген көчәйтү өчен, 1999 елда Карелия Республикасы Хөкүмәте карары белән «Валаамский архипелаг» табигать паркы төзелә.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Ладожское озеро. Валаам. Обзор (1). әлеге чыганактан 2008-09-05 архивланды. 2010-01-30 тикшерелгән.
- ↑ UNESCO World Heritage Centre. The Valamo archipelago - UNESCO World Heritage Centre. whc.unesco.org. 2016-03-17 тикшерелгән.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Резников Л. Я. Валаам раскрывает тайны: Историко-краеведческий очерк. — Петрозаводск: Карелия, 1975. — 168, [16] с.
- Резников Л. Я. Валаам — жемчужина Ладоги / Фото В. Б. Дорожинского; Текст Л. Я. Резникова. — Петрозаводск: Карелия, 1977. — 16 с.
- Валаам — феномен природы / А. А. Кучко, И. П. Лазарева, Р. М. Морозова, Н. А. Белоусова, Ю. П. Курхинен; Институт леса КарФ АН СССР. — Петрозаводск: Карелия, 1988. — 112, [8] с. — (Природа и человек). — 30 000 экз. — ISBN 5-7545-0085-8.
- Левиаш Т. Л. Государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник Валаам: Путеводитель. — Петрозаводск: Карелия, 1989. — 104 с.
- Экосистемы Валаама и их охрана / А. А. Кучко, Н. А. Белоусова, А. В. Кравченко и др. — Петрозаводск, 1989
- Карелия: энциклопедия: в 3 т. / гл. ред. А. Ф. Титов. Т. 1: А — Й. — Петрозаводск: ИД «ПетроПресс», 2007. С. 190—400 с.: ил., карт. ISBN 978-5-8430-0123-0 (т. 1)