Велимир Хлебников

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Велимир Хлебников latin yazuında])
Велимир Хлебников

Туу датасы: 28 октябрь (9 ноябрь) 1885[1][2]
Туу урыны: Малые Дербеты[d], Әстерхан губернасы, Россия империясе
Үлем датасы: 28 июнь 1922(1922-06-28)[1][3][4][…] (36 яшь)
Үлем урыны: Ручьи[d], Крестцы районы, Нугурыт бүлгесе[d], Ленинград өлкәсе
Эшчәнлек төре: шагыйрь, язучы, драматург, прозачы, рәсемче
Иҗат итү еллары: 1912
Жанр: шигърият
Яшәү җире Калинин урамы, 59[5]
Ульянов йорты[6]

Велимир Хлебников (гомерлек басмаларда шулай ук Велемір, Велемир[7], чын исеме Виктор Владимирович Хлебников; (1885 елның 25 октябре [9 ноябре], Кече Дербетовск олысы, Әстерхан губернасы, Россия империясе — 1922 елның 28 июне, Санталово, Новгород губернасы, ССРБ) — рус шагыйре һәм прозаик, рус авангардының иң зур эшлеклеләренең берсе. Рус футуризмына нигез салучы, шигъри тел реформаторы, сүз иҗат итү һәм зауми өлкәсендә экспериментатор, «Җир шары рәисе». Хлебниковка шәхсән үзе белгән Роман Якобсон югары бәя биргән: «Ул, кыска гына әйткәндә, хәзерге <егерменче> гасырның иң зур дөнья шагыйре иде.…»[8].

Биография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Башлангыч еллар (1885—1908)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Виктор Владимирович Хлебников 1885 елның 28 октябрендә (9 ноябрь) Әстерхан губернасының Кече Дербетовск олысы төп ставкасында (хәзерге Кече Дербет, Калмыкия) туа. Әтисе — Владимир Алексеевич Хлебников — табигый-орнитолог, әнисе — Екатерина Николаевна Хлебникова (Вербицкая), белеме буенча тарихчы. Виктор гаиләдә өченче бала була (соңрак әти-әнисенең тагын ике баласы туа, шуларның берсе — рәссам Вера Хлебникова).

Владимир Алексеевич хезмәте аркасында Хлебниковлар гаиләсенә еш кына бер урыннан икенчесенә күчеп китәргә туры килә: 1891 елда гаиләнең атасы Волын губернасына, 1895 елда Сембер губернасына күчерелә. Сембердә Виктор гимназиядә укуын башлый.

Велимир(үле сылтама) Хлебников (1908)

1898 елда гаилә Казанга күчеп килә, Виктор 3 нче Казан гимназиясенә укырга керә. 1902 елның җәендә орнитология курсларына йөри[9]. Биш елдан соң ул гимназия курсын тәмамлый, 1903 елның көзендә Казан университетының физика-математика факультетының математика бүлегенә укырга керә. Шул ук елның ноябрендә студентлар демонстрациясендә катнашканнан соң кулга алына һәм бер ай төрмәдә үткәрә. 1904 елның февралендә Виктор университет студентлары арасыннан китү турында гариза бирә. Шул ук елның җәендә Казан университетының физика-математика факультетының табигый бүлегенә укырга керү турында гариза бирә. 1904 елга Хлебниковның беренче танылган әдәби тәҗрибәләре башлана, ул хәтта «Елена Гордячкина» пьесасын бастырырга омтыла, аны Максим Горькийга «Белем» нәшриятына җибә, әмма уңышсыз. 1904—1907 елларда Хлебников орнитологик тикшеренүләр белән шөгыльләнә, Дагстан һәм Төньяк Урал экспедицияләрендә катнаша, орнитология буенча берничә мәкаләләр бастыра.

1906 елның декабрендә Казан университетының Табигый сынаучылар җәмгыятенә әгъза-хезмәткәр хокукында кабул ителә һәм экспедиция вакытында яңа күке төрен ачу турында мәкалә яза, 1906 елдан соң Хлебников орнитологиягә дә, университет дәресләренә дә игътибар бирми, әдәбиятка игътибар итә. Бу вакытта ул «Еня Воейков» дип аталган киң колачлы прозаик әсәрен яза, ул тәмамланмаган булып кала, әмма Хлебниковның иҗади үсешенең мөһим этабы булып тора[10]. Моннан тыш, бу чорда ул бик күп шигырьләр яза. Хлебников иҗатында «сүз иҗат итү» чоры башлана[11].

1908 елның сентябрендә Хлебников Санкт-Петербург университетының физика-математика факультетының өченче курсына керә һәм Санкт-Петербургка күчә. Күчүнең төп сәбәбе булып әдәбият белән җитди шөгыльләнү теләге була[10].

Хлебников символистлар даирәсендә (1908—1909)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Петербургта Хлебников яшь шагыйрьләр даирәсе белән якынлаша һәм, аның сүзләренчә, бай тормыш алып бара башлый[11]. Бу чорда Хлебников символистлар Алексей Ремизов һәм Сергей Городецкий белән таныша, шигъри кичәләргә йөри.

Көз көне шагыйрь Николай Гумилёв, Алексей Толстой белән таныша; Михаил Кузмин белән якыная (1909 елның 16 (29) октябрендәге әнинең хатында Хлебников Кузминны үзенең укытучысы дип атый[12]). Көз көне үк Хлебников исемен үзгәртә — ул үзенә Велимир иҗат тәхәллүсен ала, «зур дөнья» дигән мәгънәне аңлата[13]. Шагыйрь «Академия стиха» (яки «Общество ревнителей художественного слова») әгъзасы була.

Будетлянство барлыкка килүе (1910—1911)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Велимир Хлебников 1913 елда

1910 ел башына Хлебников «Академия стиха»га йөрүдән туктый. Февраль аенда Василий Каменский аны яңа сәнгатьнең башка канаты — рәссам Михаил Матюшин, аның хатыны шагыйрә Елена Гуро, абыйлар Давид, Владимир һәм Николай Бурлюклар белән таныштыра.

Беренче китаплар басмасы (1912)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1912 ел Хлебников өчен беренче китап нәшер итү белән билгеләнеп үтә. Май аенда Херсонда автор чараларына Владимир Бурлюк рәсемнәре төшерелгән «Учитель и ученик» брошюрасы нәшер ителә, анда Хлебников үзе тапкан «заман законнары» турында сөйләргә тырыша, шул исәптән 1917 елгы Россиянең көчле вакыйгалары, Февраль һәм Октябрь революцияләре турында фаразлый[14].

Футуристлар төркеменең барлыкка килүе (1912—1913)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1912 елда футуристлар үз эшчәнлеген актив пропагандалый башлыйлар. Давид Бурлюк җитәкчелегендәге «Бубновый валет», Наталья Гончарова һәм Михаил Ларионов җитәкчелегендәге «Ослиный хвост» авангардист-рәссамнар күргәзмәләре уза, футуристлар катнашында диспутлар уткәрелә, Владимир Маяковский «Бродячая собака» арт-кафесында үзенең шигырьләрен укый.

18 (31) декабрьдә «Пощёчина общественному вкусу» дип аталган җыентык дөнья күрә. Аның башында урнашкан, Бурлюк, Кручёный, Маяковский һәм Хлебников язган манифесты «Пушкинны, Достоевскийны, Толстойны һәм башкаларны хәзерге заман пароходыннан ташларга» өндәгән, иң абруйлы рус әдәбиятчылары адресына («Барлык Максим Горький, Куприн, Блок, Сологуб, Аверченко, Чёрный, Кузмин, Бунин һәм башкаларга елгадагы дача гына кирәк») гаепләүләр яңгырыган[15].

Тәнкыйть җыентыкны кискен каршы ала, ләкин китап шактый тиз сатылып бетә[10]. Ике айдан соң, 1913 елның февралендә, футуристлар шундый ук исемдәге листовка чыгара («Пощёчина общественному вкусу»), анда Хлебников даһи һәм заманның бөек шагыйре дип атала. Шул вакытта ук икенче «Садок судей» барлыкка килә, аның зур өлешен Хлебников әсәрләре алып тора, шул исәптән «Шаман һәм Венера» поэмасы; март аенда футуристлар һәм «Союз молодёжи» рәссамнар төркеменең уртак җыентыгы барлыкка килә, бу китапта Хлебниковның «Война — смерть» поэмасы урнаштырыла.

Беренче автор җыентыклары (1913—1914)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1913 елның декабрендә Хлебников беренче шигъри җыентыгын бастырып чыгара. Ул «Ряв!» атамасын ала һәм Алексей Кручёных ярдәме басылып чыга. 1914 елның февралендә Давид Бурлюк Хлебников иншалары җыелышының беренче томын бастыра. 1914 елның язында Хлебников футуризмнан бераз өметсезләнә[10]. Ул чакта Хлебников акмеистлар төркеменә — «Цех поэтов»ка кушылырга тели, әмма апрель аенда ук «Цех...» эшләүдән туктый. 1915 елда «Гилея» да таркала, һәм Владимир Маяковский «Капля дёгтя» мәкаләсендә (1915) «футуризм үзенчәлекле төркем буларак үлә» дип таный[16].

Хлебников армиядә (1916—1917)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хлебников(үле сылтама) в армии в 1916 году

1916 елның язында Хлебников Әстерханга китә һәм аннан 8 апрель көнне Царицында урнашкан 93 нче запастагы пехота полкына алына. Хлебниковка хәрби хезмәт бик авыр бирелә[17], аның туганнарына һәм дусларына язган хатлары моны раслый[18]. Бу вакыт эчендә ул бик күп сугышка каршы шигырьләр иҗат итә, соңрак алар «Война в мышеловке» поэмасын тәшкил итәләр.

Хезмәт итә башлаганнан соң бер ай үткәч, Хлебников күптәнге танышы, Беренче бөтендөнья сугышы елларында хәрби табиб-психиатр булган Н. И. Кульбинга ярдәм сорап хат яза. Кульбин шунда ук Хлебниковта «табиблар тарафыннан берничек тә нормаль дип табылмаган психика торышы»н шәрехләгән[19], аннан соң шагыйрьгә комиссия билгеләнә, башта Царицында, аннары Казанда; аннан соң Кульбин августта Хлебниковны Астрахандагы бүтән комиссиягә җибәрелүенә ирешә. Шагыйрь бер айга ял ала һәм август ахырында ул Харьковка Николай Асеевка кунакка килә.

Психиатрия комиссияләре ел ахырына кадәр дәвам итә. Хлебников хастаханәдә дә, казармада да, Әстерханда һәм Царицында яши. Декабрь аенда аны Саратауга күчерәләр, ә 1917 елның яз башында Хлебниковка биш айлык ял бирелә. Ул шунда ук Харьковка китә һәм шуннан соң армиягә кайтмый.

Хлебников Персиядә (1921)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хлебников армиягә лектор сыйфатында языла һәм 1921 елның 13 апрелендә Әнзәлигә китә. Анда Хлебников рәссам Мечеслав Доброковский белән күпмедер вакыт үткәрә һәм берничә дәрвиш белән таныша, шулай ук җирле халык арасында «рус дервише» буларак таныла[10]. Хлебников 1921 елның августында Россиягә кайта.

Иранга сәяхәт Хлебников өчен бик нәтиҗәле була. Бу чорда ул зур шигырьләр циклын иҗат итә, шулай ук 1921 ел ахырында тәмамланган «Труба Гульмуллы» поэмасын иҗат итә башлый.

Хлебников портреты (Михаил Ларионов рәсеме)

Гомеренең соңгы елы һәм үлеме (1921—1922)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Персиядән кайткач, Хлебников янәдән сәяхәт итә. Өч ай шагыйрь Пятигорскта төнге сакчы булып эшли. Бу чорга иҗади күтәрелеш туры килә — Пятигорскта Хлебников «Ночь перед Советами», «Председатель Чеки» поэмаларын, шулай ук зур булмаган шигырьләр һәм башка поэмалар иҗат итә.

Яз көне шагыйрь бизгәк өянәгеннән җәфа чигә башлый. Ул янәдән Әстерханга китәргә тели, бу мөмкин булмый, аның яңа дусты һәм талантын яратучы рәссам Пётр Митурич (апасы Вера Хлебникованың булачак ире) май аенда ике-өч атна Новгород губернасының Крестецкий өязенең Санталовына барып кайтырга тәкъдим итә. Анда килеп җиткәч, Хлебников паралич белән зарарлана. Зур шәһәрләрдән ерак булу сәбәпле квалификацияле медицина ярдәме күрсәтү мөмкин булмаган, ә Крестцы бистәсендәге табиб үлем куркынычы юк, һәм Петроградка барырга ашыгырга кирәкми, дип белдергән. Ике атнадан соң Хлебниковның аяклары йөрми башлый, гангрена тарала, аны өметсез авыру буларак хастаханәдән чыгаралар. Митурич тулысынча диярлек парализацияләнгән шагыйрьне Санталовога илтә. 1922 елның 28 июнендә иртәнге сәгать 9да Хлебников вафат була.

Велимир Хлебников Ручьи авылында җирләнә. 1960 елда шагыйрьнең җәсәдләре Мәскәүнең Новодевич зиратына җирләнә (8 участок, 6 рәт).

Иҗатның төп сыйфатлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хлебников иҗатын характерлаучы үзенчәлекләр арасында иң беренче чиратта стиль үзенчәлеген аерып алырга мөмкин. Ул гадәти булмаган лексикада (иҗатның башлангыч этабында күп санлы неологизмнар уйлап табуда), синтаксик нормаларны бозу, гәүдәләндерү һәм плеоназм кебек тропларны актив файдалануда чагыла[20][21].

Хлебников иҗатында космик мотивлар зур өлеш алып тора[22].

Хлебников иҗатында мифологик мотивлар көчле. Ул мифологиягә турыдан-туры юлламаларда да (нигездә, иҗатның башлангыч этабында шагыйрь мифологик, шул исәптән үзе уйлап тапкан персонажлар катнашында әсәрләрне иҗат итә), шулай ук анимик дөньяга карашларда дә[20], һәм, кайбер тикшеренүчеләр фикеренчә, вакыйгаларны вакыт эчендә циклик кабатлау идеясендә чагылыш таба[23]. Шагыйрьгә төрле халыкларның (Европа һәм Азия) милли мәдәниятләре күрсәткән йогынтысы Хлебниковның авангард иҗатында традиционлык турында сөйләргә мөмкинлек бирә[24].

Истәлек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • В(үле сылтама). Хлебников кабере Новодевичье зиратында
    Казанда Хлебников исеме белән урам аталган[25].
  • Түбән Новгород өлкәсенең Ручьи авылында Велимир Хлебников музее
  • Әстерханда Велимир Хлебников музей-йорты
  • Калмыкиядә Кече Дәрвишләр авылында Велимир Хлебниковка һәйкәл куелган, аның авторы — калмык скульпторы һәм график Степан Ботиев[26] .
  • Одессада, шагыйрь яшәгән йортта (Белинский ур., 13) мемориаль такта куелган.
  • Элиста шәһәрендә аның хөрмәтенә гимназия аталган.
  • Әстрахан һәм Тулугановка урамнары Хлебников исеме белән аталган.

Гаилә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Атасы — Владимир Алексеевич Хлебников (1857—1935), галим-орнитолог, Россиядә Волга дельтасында беренче дәүләт тыюлыгына нигез салучы[27].
  • Апасы — Екатерина Хлебникова (1883—1924).
  • Сеңеле — Вера Владимировна Хлебникова (1891—1941), рәссам.
  • Абыйсы — Борис Хлебников (1884—1908)[28].
  • Эне — Александр Хлебников (1888—1919).

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 Хлебников // Краткая литературная энциклопедия — Москва: Советская энциклопедия, 1962.
  2. ↑ Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век / мөхәррир О. В. Богданова
  3. ↑ Хлебников Велимир // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохоров — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ Брокгауз энциклопедиясе
  5. ↑ https://www.kzn.ru/content/upravlenie-arkhitektury/OPAiKN/spisok2/00000014.pdf
  6. ↑ https://2gis.ru/kazan/geo/2956122910678766
  7. ↑ Андрей Россомахин. Кузнечики Велимира Хлебникова. — СПб.: Красный матрос, 2004. — С. 67. — ISBN 5-7187-0490-2.: «Просмотрев написание имени поэта в его прижизненных отдельных изданиях, мы приходим к выводу, что общепринятое сейчас написание имени — Велимир — встречается только один (!) раз. … Всего же существует семь вариантов написания имени (не считая инициалов перед фамилией: В. и В.В.): Велимиръ, Велеміръ Владиміровичъ, Викторъ, Велемир, Велемиръ, Велемір и Велимір».
  8. ↑ Андрей Россомахин Рецензия на книги: // Критическая масса.
  9. ↑ Сайт о Велимире Хлебникове.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Старкина, София. Велимир Хлебников. М.: Молодая гвардия, 2007. (ЖЗЛ. Вып. 1236 (1036)).
  11. ↑ 11,0 11,1 Сайт «Мир Велимира Хлебникова». Хронологическая канва жизни и творчества Велимира Хлебникова: 1904—1908 2009 елның 9 гыйнвар көнендә архивланган.
  12. ↑ Сайт «Мир Велимира Хлебникова». Хронологическая канва жизни и творчества Велимира Хлебникова: 1909. әлеге чыганактан 2007-10-29 архивланды.
  13. ↑ Андрей Россомахин. Кузнечики Велимира Хлебникова. — СПб.: Красный матрос, 2004. — С. 67. — ISBN 5-7187-0490-2.: «П. Митурич, оформляя весной 1922 г. литографированный „Вестник“ и обложку для „Зангези“ в тесном (по-видимому, почти ежедневном) общении с самим Хлебниковым, по-разному пишет его имя на обложках: Велимір и Велемір, в обоих случаях, однако, вводя упразднённую советской властью литеру — десятиричное и (і) — подчёркивая тем самым более широкое значение имени/псевдонима поэта, планетарный масштаб его личности (ср. мир как отсутствие войны и мір как Вселенная, Земной шар)».
  14. ↑ Велимир Хлебников. «Учитель и ученик». әлеге чыганактан 2008-05-04 архивланды. 2007-11-09 тикшерелгән.
  15. ↑ Бурлюк Д., Хлебников В., Крученых А., Маяковский В., Лившиц Б., Бурлюк Н., Кандинский В. Манифест «Пощёчина общественному вкусу»
  16. ↑ Маяковский В. В. Капля дегтя // Журнал журналов. — № 17 от 12 августа. (см. в Викитеке).
  17. ↑ Н. Л. Степанов. Велимир Хлебников. Биографический очерк.
  18. ↑ Велимир Хлебников — переписка. әлеге чыганактан 2007-12-05 архивланды. 2007-11-14 тикшерелгән.
  19. ↑ Сайт «Мир Велимира Хлебникова» Хронологическая канва жизни и творчества Велимира Хлебникова: 1916. әлеге чыганактан 2007-12-28 архивланды. 2008-01-27 тикшерелгән.
  20. ↑ 20,0 20,1 Р. Вроон. Хлебников и Платонов: предварительные заметки
  21. ↑ Н. Арлаускайте. Филологическая мистагогия: нить Велимира Хлебникова
  22. ↑ В. В. Бабков. Космология как контекст поэзии Велимира Хлебникова
  23. ↑ Бёмиг М. Время в пространстве: Хлебников и «философия гиперпространства»
  24. ↑ В. В. Аверьянов. В. В. Хлебников. Традиционализм в авангарде (часть 1), archived from the original on 2018-04-21, retrieved 2021-01-28 
  25. ↑ В Советском районе Казани появились пять новых улиц — новости — Официальный портал мэрии Казани, archived from the original on 2015-11-17, retrieved 2021-01-28 
  26. ↑ Памятник Велимиру Хлебникову
  27. ↑ Родословная — Дом-музей Велимира Хлебникова
  28. ↑ Записки сурового реалиста эпохи авангарда: дневники, письма, воспоминания, статьи

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Велимир_Хлебников&oldid=4111520