Википедия:Кызыклы фактлар/2012 ел

1906 елның маенда Илмин авылы сабантуена дусты Хөсәен Ямашевка ияреп Уральскидан шәкерт Габдулла Тукаев килә.
Татар халык әкиятләрен җыючы һәм нәшер итүче Габор Балинт туган илендә гаяр эсперанточы буларак билгеле.
Кукурузник — Ан-2 очкычының рәсми булмаган исеме.
Стевиянең яфрагы шикәрдән 300 мәртәбә баллырак.
Шәймардан Ибраһимов — исеме Русия башкаласының бер урамына кушылган сирәк татарларның берсе.
Шаһимәрдән Ибраһимов — Русиянең Гарәбстандагы беренче консулы һәм Урта Азиядә беренче газет мөхәррире.
Китаплары иң укыла торган татар язучыларының берсе төзелештә электромонтажчы һөнәре буенча эшли.
Емельян Пугачев гаскәре Казанны яндырып китә, шәһәрдән Постау бистәсе белән Татар бистәсе генә исән кала.

ВАЗ-21099 Лада «Спутник»лар гаиләсендә иң тулы размерлы модель булып тора.
Тарихтагы иң канкойгыч күтәрелешләрнең берсе булып Кытайда 19 гасырдагы тайпиннар күтәрелеше санала.
Литва бәйсезлек алгач төзелгән бердән-бер Витовт һәйкәле татар авылында урнашкан.
Беренчел һәм икенчел телләр арасындагы төп аерма – кешенең бу телне өйрәнгән яше белән билгеләнә.
Һәр һава лиманында бер яки берничә һава аланы була.
Чулым татарлары да үз телләрен татар теле диләр.
Алтата авылы татарлары тимер юл төзүче инженерга түләп, Алтата тимер юлын ундүрт чакырым төньяккарак күчертәләр.
Литвадагы Немеж авылын 1397 елда татарлар нигезләгән, ә аларның дәвамчылары бүген дә авылда яши әле.

Тулуза - Наполеон хәрби компаниясе вакытында французлар белән инглизләр арасында Франциядә соңгы бәрелеш урыны була.
1719 елда Казан губернасының Казан провинциясе составында Яранск дистрикты оештырыла.
Андрей Макаревичның ата-анасы рус милләтеннән түгелләр.
Композитор Рихард Вагнер Лейпцигта туа, математик Готфрид Вильгельм фон Лейбниц биредә укый, ә композитор Иоганн Себастьян Бах монда эшли.
Финляндиянең “Манчестер”е илдәге тору өчен иң уңайлы шәһәр дип санала.
Самар өлкәсенең Иске Мәчәләй авылында дүрт мәчет бар.
Чуашстанның Яңа Чабаксар шәһәре халкының яртысын милли яктан чуашлар алып тора.

Удмурт батыры Мардан нигез салган авыл аның улы исеме буенча аталган.
Казанда 1905 елгы беренче рус революциясе фетнәчеләре хөрмәтенә аталган урам бар.
Сибай каласының карьеры тирәнлеккә 500 м ,ә диаметры – 2 км җиткән.
Кумык теле кайчандыр Кавказда лингва-франка ролен үтәгән.
Бүгенге кытай әдәбиятына нигез салучы неоконфуцийчылыкны нигезләүче Чжоу Дуньиның 32 буын туганы булып тора.
2012 елда Роберт Лефковиц беләнБрайан Кобилка «тере күзәнәкләрдә биохимик сигналлар җибәрүдә катнашкан универсаль молекулларны өйрәнү» Химия өлкәсендә Нобель премиясенә лаек булалар.
Удмуртия татарларының 85% өлеше биш шәһәрдә (Ижау, Сарапул, Можга, Глазов һәм Воткинск) тора.
Мордовиядә таралган төмән сөйләшендә гөмбәне паңгы диләр.

Беренче СССР санагын уйлап табучы Бәшир Рәмиевкә югары белем булмау комачау итмәгән.
Татар рәссамы Салават Гыйләҗетдинов — Башкортстан Республикасының күпчелек муниципаль районнарның һәм шәһәрләрнең рәсми герб һәм байрак сурәтләре авторы.
XVIII гасыр галиме Герард Миллер язган «Себер патшалыгы тарихы» әле дә тулысынча дөнья күрмәгән.
Габдулла Тукайның Җаектагы укытучысы Кайбыч районы Кече Кайбыч авылыннан булган.
Казандагы Кекин йортын төзүче архитектор биредә лютеран диненнән католик диненә күчә.
Мәскәүнең Спартак футбол клубының беренче тренеры чит илдән була.
Казакъ ССРның дәүләт гимны авторы - татар булган.
«Татар Рубин Гудын» тотар өчен Татцентророзыск тарафыннан махсус комиссия төзелгән була.
Бәрән карчыгасы беркайчан да тере бәрәннәр белән тукланмый.

Имәнборын чия бакчаларына зыян салучы кош булып тора.
Җыерчалы гөмбәләрне пешереп кенә ашарга ярый.
Фирая Зыятдинова татар теленә Владимир Морданьның «Миләш ялкыны» шигырен тәрҗемә итсә, Әнвәр Бакиров көйгә салган.
Шамил Әнвәр улы Тарпищевның нәселе Мордовиядәге Татар Йенәсе авылына барып тоташа.
Русиядә бәрәңге 1890 елгы ачлыктан соң гына чынлап торып игелергә тотына. Аңарчы табыннарда төп урынны шалкан алып торган.
«Казан» ат спорты комплексы — Аурупаның иң зур ипподромнарының берсе.
7 саны өчен кытайча билге - 七 (qī).
2011 елны Гай шәһәре районара прокуратурасы (Ырынбур өлкәсе) мәхкәмәдән 18 гасыр татар шагыйре Габдерәхим Утыз Имәни язган «Җәваһир әл-Бәян» әсәрен экстремистик әдәбият исемлегенә кертүне таләп иткән.
Иң зур тираж җыйган татар газетасы Уфада чыга.

Чиләбе өлкәсе Мөслим авылында туган һәр балада – атом тамгасы тора.
Атҗитәр авылы җирләрен 1739 елда ук типтәрләр башкортлардан мәңгегә алган булганнар.
Печән базарының үзәге булып Нурулла мәчете торган.
Шырында 1880 елда төзелгән агач мәчет 1997 елда яңадан ачыла.
Иске Таш мәчет Казанны рус гаскәрләреннән яклап һәлак булган көрәшчеләр каберендә төзелгән.
Мәҗит Гафуриның туган авылында алар нәселен «Бажык татарлары» дип атыйлар.
2012 елның 1нче августында Казанда сюжет вакыйгалары бүгенге һәм Тукай заманындагы Казанда баручы татарча фильм премьерасы уза.
Казанның Кремль урамына хәзерге исеме аңа 1996 елда гына бирелә.
Чуашстанның Озын Куак авылының татарча, русча һәм чуашча исемнәре бөтенләй туры килми.
Башкортстанның Ишембай районы татарлары тепекәйчә сөйләшәләр.

13 гасырда хәтта Киев, Париж, Лондон, Иерусалим шәһәрләре дә Биләрдән күпкә кечерәк булганнар.
Идел буе Болгары дәүләтеннән калган бердәнбер әдәби әсәр Коръәндәге Йосыф сүрәсенә нигезләнгән.
Беренче Бөтендөнья татар конгрессына Башкортстан делегациясе Марат Миргазямов җитәкчелегендә барган.
Төркия авазы радиосының татар телендәге бүлеге бар.
«Америка хыялы» сүзтезмәсе 1931 елда барлыкка килгән.
Кайбер риваятьләр буенча түгәрәк өстәл рыцарьларының саны 150 кешегә кадәр җиткән.
Аланнар һәм төрки халыкларда ыруг билгеләре һәр аристократ нәселгә бирелүче тамга шикелле булганнар.
Өмәдәге кешеләр бергә һәм гел бушлай эшлиләр.
Касыйм шəһəре 1152 нче елда нигезләнгән дип уйланыла.

Иске Кулаткы районының үзәге дүрт күрше-тирә өлкә башкаласыннан бер чама еракта урнашкан.
Русиянең өлкә татар газеталары арасында тираж буенча «Өмет» беренче урында тора.
Пермь районындагы дүрт татар авылының иң зуры булып Куян авылы санала.
Агарчак балыгының иң эреләре 12 кг-га кадәр җитә.
Кениянең уртасыннан экватор уза.
Клоун сүзе 16 гасырда Англияда барлыкка килгән.
Мукшыча «тумо» имәннәр дигәнне аңлата.
«Саф чишмә» газетасы чыгарыла башлаганнан бирле бушлай таратылган.
Бактерияләр 3 млрд чамасы ел элек күренә башлаганнар.

Һамбург Аурупа шәһәрләре арасында күперләр саны буенча беренчелекне алып тора.
Инфузорияләр сулыкларны чистартуда зур роль уйныйлар.
Казанда җәдитчә укыту ысулларын беренчеләрдән булып Хәсәнгата Габәши кертә.
Арышбашның өч төре Татарстанда да очрый.
Көньяк Уралдагы Варна авылы янында XIV—XV гасыр мөселман архитектурасы үрнәге – 17 м биеклектәге кәшәнә сакланган.
Кайчандыр ТАССРда Подберезье районы да булган.
Алман фәлсәфәчесе Артур Шопенһауэр - волюнтаризмга нигез салучы булып тора.
Бейсбол тубы әзерләүдә кулланылучы өрләнмә озынлыгы берәр километрдан да артып китә ала.

Һиндстан хөкүмәте җитәкчесе Җаваһарлал Неру 1956 елда Советлар Берлегенә килгәч, махсус Татар Каргалысына килеп китә.
Язучы Агата Кристида психогеник фуга авыруы күзәтелгән.
2013нче елгы Универсиаданың ярыш кырлары арасында шәһәр тышында (Югары Ослан районында) бер генә объект урнашкан.
Русияда иң эре диатомит комбинаты Инза шәһәрендә урнашкан.
2013нче елгы Евровидение бәйгесе Стокгольмда үтәчәк.
Румынияда буҗак татарларының дәвамчыларын дунай татарлары дип йөриләр.
Төркиядә халкы йөз меңнән зур сиксән шәһәр бар.
Билгеле бер территориядәге үсемлекләр күплеген фитоценоз диләр.
Заманында Сәгыйт бистәсендә унбер мәчет булган.

Һиндстан хөкүмәте җитәкчесе Җаваһарлал Неру 1956 елда Советлар Союзына килгәч, махсус Татар Каргалысына килеп китә.
Язучы Агата Кристида психогеник фуга авыруы күзәтелгән.
2013нче елгы Универсиаданың ярыш кырлары арасында шәһәр тышында (Югары Ослан районында) бер генә объект урнашкан.
Русияда иң эре диатомит комбинаты Инза шәһәрендә урнашкан.
2013нче елгы Евровидение бәйгесе Стокгольмда үтәчәк.
Румынияда буҗак татарларының дәвамчыларын дунай татарлары дип йөриләр.
Төркиядә халкы йөз меңнән зур сиксән шәһәр бар.
Билгеле бер территориядәге үсемлекләр күплеген фитоценоз диләр.
Заманында Сәгыйт бистәсендә унбер мәчет булган.

Мордовиядәге Митрәле авылының хәзерге мәчете 1986 елда төзелгән.
1824 елны патша Александр I Мачали авылында туктап, аксакалларның үтенечләрен тыңлаган.
Казанда Проспект татар язучысы Фатыйх Әмирхан хөрмәтнә аталаган проспект бар.
Торналарның барлык төрләре сулы, гадәтенчә, сазлыклы территорияләр белән бәйле.
Черкели (яки Зур Чирекле) – Сембер өлкәсендә иң зур татар авылы.
Нугай даругасы — Казан ханлыгы, составындагы иң зур даруга булган.
Нагайбәкләрне Казан ханлыгы җимерелгәч үк чукындырылган Арча ягы татарлары дип исәплиләр.
Пенза өлкәсенең бер төркем татар авылларын берләштергән Алтавыл дигән рәсми булмаган төбәге бар.
Бар булган һәрнәрсәнең бөтенесен галәм диләр.

Җирнең үз күчәре тирәсендә бер әйләнү аралыгын тәүлек диләр.
Татарлар, кырым татарлары һәм төрекләрнең сугыш вакытындагы тоткыннарын руслар, украиннар ясир дип йөри.
Әрмәни базар шәһәр шурасы - Кырым АРның иң төньяк регионы.
Титаник заманында дөньядагы иң зур кораб булган.
Стәрлетамак академиясендә татар бүлеге 1993 елдан бирле эшләп килә.
Удмурт Автономияле өлкәсенең 1921 елның гыйнвар—июнендә администрати үзәге Глазов шәһәре булган.
Бал кортларының төп оядан аерылып чыккан яңа гаиләсе күч дип атала.
Никахта булган хатынның сеңлесе балдыз була.
1952 елның 19 һәм 24 апрелендәге БКП (б)ның карары нигезендә Казан өлкәсе барлыкка килгән.
2012 елның апрель аена 285 Википедия тормыш күрә.
Чиләбе өлкәсе составында кайчандыр башкортларның милли округы булган.
Боралак вертикаль рәвешле кузгалырга мөмкин.
Әгерҗе районы Биектау авылында ул беренче укытучы Гайнетдин Әхмәров булган.
Көлмез районыны халкының яртысы район үзәгендә яши.

«Кагылгысызлар» француз трагикомедиясе чынлыкта булган вакыйгаларга нигезләнгән.
Көнчыгыш Африканың иң зур шәһәре - Найроби.
Берләшкән Милләтләр Оешмасының ачлыкны юк итүгә юнәлтелгән махсус максатчан агентлыгы Берләшкән Милләтләрнең Азык-төлек һәм авыл хуҗалыгы оешмасы (FAO) дип атала.
Кукуруз — бөртеклеләр гәиләсеннән бердәнбер культуралы бөртекле ашлыклар вәкиле.
Башкортстанның беренче философия фәннәре докторы булып Нариман Аитов тора.
1929—1936 елларда Чуаш АССР Түбән Новгород крае составында булган.
Татар телендә мөртәтләрне, гадәттә, Шаһгали дип атыйлар.
Көлмез районыны халкының яртысы район үзәгендә яши.
Башкортстанның Дәүләкән районына татарлар күпләп XVIII гасырда күчеп утыра.
Иргәел турында «Үзе бер карыш, сакалы мең карыш» еш очраучы сүзтезмәсе әйтелгән.
Итальян Википедиясе 2011 елның 14 октябрендә 1 көнгә ябылып ала.

1944 елның 25 августында җәлилчеләр төрмә камерасыннан гильотина бүлмәсенә кадәр 114 адымны җырлап үткәннәр.
Пәнҗаб сүзе урдуча биш су дигәнне аңлата.
Рәхим Саттар әсирлектә дә шигырьләр язуын дәвам иткән.
2012 елның 26 февралендә Камал театры директоры вафат булды.
Казанда Волдимар Азинс исемендәге зур микрорайон бар.
Татарларда чәчәк авыруының үз иясе бар.
Йомдыру сүзе караклар аргосында үтерү мәгънәсендә кулланыла.
Җиде Чуашстан могҗизасының өчесе Сөндер районында урнашкан.
Зимбабве территориясеннең 10 %ын тыюлыклар һәм милли парклар тәшкил итә.

1552 елда Казанны алуда катнашкан Камайга Явыз Иван Ибриси районы җирләрен биргән.
2012 елда үтәчәк футбол буенча Аурупа чемпионатында соңгы тапкыр 16 такым катнашыр, алга таба такымнар саны 24-кә кадәр артыр.
Коми теленең өч сөйләшүенең дә үз әдәби теле бар.
Татар ышанулары буенча мунчада рәхмәт әйтергә ярамый.
Адольф Һитлер хакимияткә Мүнхен каласында килгән.
Мари Иленең Бәрәңге районының күпчелек халкын татарлар тәшкил итә.
Русиядә, Мәскәү һәм Санкт-Петербургтан кала, иң урбанизацияләнгән регион Себердә урнашкан.
XVI гасырның уртасына кадәр Нократ Аланы җирләре Казан ханлыгында булган.
Җәнлекчелектә кайчандыр актөлкене Русиядә генә үрчетсәләр, 21нче гасырдан Кытайда да үрчетә башлыйлар.

Авыл хуҗалыгында якынча 1 миллиард кеше мәшгуль дип санала.
Удмурт шагыйре Кузебай Гердның музее Вавож районында урнашкан.
XX гасыр азагында дөньядагы иң эре куянчылык хуҗалыгы Татарстанда урнашкан булган.
Татар ышануларына күрә Аждаһа мең ел яшәгәннән соң Юха-кызга әйләнгән.
Идел-Уралда иң беренче нефть промыселы булып Ишембайныкы санала.
Себер федераль округының мәйданы бөтен Русия мәйданының 30 %ын биләп тора.
Австралиягә рәсми рәвештә аяк баскан беренче татар — Маһирә Хәйретдинова (рәсемдә).
Татарлардан беренче фәлсәфә фәннәре докторы авыл мәктәбе мөдире булган.
1989 елда татар әлифбасына Ў хәрефен өстәү планлаштырылган иде.

Эдди Мерфи 84 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасын алып барудан баш тарткан.
Удмуртиядәге иң «татар» районы булып Юкамен районы дип санала.
Алтын Урданың турыдан-туры варисы — Олы Урда.
Русиядәге иң кечкенә шәһәр — Тула өлкәсендәге Чекалин шәһәре.
Гвинея-Бисау Җөмһүрияте Португалиядән бәйсезлеккә 1973 елда ирешә.
Чуашиядәге Шыгырдан авылын Касыйм татарлары нигезләве ихтимал.
Обь-Енисей каналы соңгы тапкыр 1942 елда кулланылган.
Хәзереге Курск һәм Белгород өлкәләре җирләрендә кайчандыр татар ханлыгы урнашкан була.

Җирдә өч аяклы уникум кеше яшәгән.
һуннар — тарихта билгеле беренче төрки кабиләләр.
СИ системасын АКШ төп система буларак кабул итмәгән.
Хат формасында язылган әдәби әсәрләр дә була.
Чуашиядәге Тукай авылын чуашлар Тукай-Мишәр дип йөртәләр.
Котып аша магистрале Төньяк Котып түгәрәге артында башлана.
Башкортстанда башкорт халкының милли батыры Салават Юлаев исемендәге район бар.
Майлылыгы 15% тан ким булса, майонез соус дип йөртелә.
«Мәгълүмати цивилизация фәлсәфәсе» курсын татар кешесе булдыра.

Башкортларның «Һәнәк» журналы башта татар телендә чыга башлаган.
Дөньяның 30 илендә 212 атом электр станциясе бар дип исәпләнә.
Ямал-Ненец автономияле округы башта милли округ буларак барлыкка килә.
Хаҗиәхмәт Ишбулатов 1918 елның июленнән Башкорт гаскәренең 1нче дивизиясе командиры булган.
Кешенең тәне электр тогы үткәргече булып тора.
Казан шәһәрендә инглиз телендә нәшер ителүче бердәнбер гәҗит бар.
Фонетик яктан Байкыбаш сөйләше мишәр диалектының "Ц"-лаштырган сөйләшләренә карый.
Пентатониканы күбрәк Көнчыгыш халыклары (японнар, кытайлар, төрки халыклар һ.б.) куллана.