Эчтәлеккә күчү

Con Wilyam Strett (3-nçe baron Reley)

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Con Wilyam Strett (3-nçe baron Reley) latin yazuında])
(Джон Рэлей битеннән юнәлтелде)
Con Wilyam Strett
ingl. John William Strutt
Tuu datası

12 noyäber 1842

Tuu urını

Böyekbritaniä, Angliä, Esseks[d], Moldon[d]

Ülem datası

30 iyün 1919 (76 yäş)

Ülem urını

Böyekbritaniä, Angliä, Witem[d]

İl

Бөек Британия байрагы Böyekbritaniä

Eşçänlek töre

fizik, universitet uqıtuçısı[en]

Fänni sfera

fizika, mexanika

Eş urını

Böyekbritaniä patşa institutı[en]

Alma-mater

Kembric universitetı

Fänni citäkçe

Edward Con Raus[en]
Corc Gabriel Stoks[en]

Şäkertlär

Cozef Tomson
Cagadiş Çandra Bos[d]
Riçard Gleyzbruk[d]

Büläklär

Patşa medale[d] (1882)
De Morgan medale[d] (1890)
Matteuççi medale[d] (1894)
Faradey leksiäse[d] (1895)
Barnard medale[d] (1895)
Kopli medale[d] (1899)
Beyker leksiäse[d] (1902)
Нобель премиясе fizika ölkäsendä Nobel premiäse (1904)
Albert medale (Patşa sänğät cämğiäte)[d] (1905)
Elliott Kresson medale[d] (1913)
Rumford medale[d] (1914)

Con Wilyam Strett, 3-nçe baron Reley (ingl. John William Strutt, 3rd Baron Rayleigh; 1842 yılnıñ 12 noyäbere, Böyekbritaniä, Angliä, Esseks[d], Moldon[d] — 1919 yılnıñ 30 iyüne, Böyekbritaniä, Angliä, Witem[d]) — argon gazın açqan (Wilyam Remzi belän) häm şunıñ öçen 1904 yılda fizika ölkäsendä Nobel premiäse alğan Britaniä fizigı häm mexanigı. Reley çäçelüwen açqan, öslektäge dulqınnar (Reley dulqınnarı[en]) buluwın aldan faraz itkän.

London patşa cämğiäte äğzası (1873), 1905—1908 yıllarda — anıñ prezidentı[1][2]. Fransiä fännär akademiäseneñ[en] çit il äğzası (1910; 1890 yıldan — äğza-korrespondent)[3].

Biografiäse

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Strett 1842 yılda Esseks graflığınıñ Moldon şähärçegendä tuğan[2]. Keçkenädän ük sälämätlege naçar bulğan.

1861 yılda Kembric universitetınıñ Triniti-kollecına[en] uqırğa kergän, anda matematika öyrängän. Anıñ uqıtuçıları Edward Con Raus[en] häm Corc Gabriel Stoks[en] bulğan. 1865 yılda bakalavr däräcäsen, ä 1868 yılda — magistr däräcäsen alğan. Şunnan soñ Triniti-kollec xezmätkäre bulıp eşkä alınğan häm 1871 yılda öylängänçe şunda eşlägän[2][4].

Titulnı 1873 yılda ätise Con Strett, 2-nçe Baron Reley ülgäç miras itep alğan[4].

Ceyms Makswell ülgännän soñ 1879 yılda Reley Kembric universitetınıñ ikençe Kavendiş professorı häm Kavendiş laboratoriäse[en] direktorı bulğan; soñğı wazifasın ul 1884 yılğa qädär başqarğan. 1887 yıldan Reley — Böyekbritaniä patşa institutı[en] professorı. 1885—1896 yıllarda — London patşa cämğiäte särqätibe.

1908 yıldan 1919 yılğa qädär Kembric universitetı prezidentı bulğan[2][4].

1919 yılnıñ 30 iyünendä Esseks graflığınıñ Witem şähärçegendä wafat bulğan.

Fänni eşçänlege

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Releynıñ mexanika häm fizika buyınça töp xezmätläre tirbänülär teoriäsenä[en] qarıy, ul aña nigez saluçılarnıñ berse bulıp tora[2].

Akustikada Reley qıllar[en], kendeklär[et], plastinalar[en] tirbänülären tikşerengän; silindrik, konuslı häm sferik tışçalarnıñ[en] tirbänülären tikşerengän. 1873 yılda tirbänülär sızıqlı teoriäseneñ berniçä fundamental’ teoremasın formalaştırğan[2].

1878 yılda Reley mexanikağa çäçelü funksiäse (Reley dissipativ funksiäse[en]) töşençäsen kertkän; älege zurlıq mexanik energiäneñ çäçelü tizlegen xarakterlıy[5].

Reley sığılmalılıq teoriäse[en] üseşenä zur öleş kertkän. Anıñ «Tawış teoriäse» digän xezmätendä sığılmalı sistemalarnıñ tirbänüläre teoriäse buyınça alğan fundamental’ näticäläre kiterelgän häm sistemalaştırılğan[2]. Sığılmalı sistemalarnıñ tirbänü periodın tabu öçen ul sığılmalı sistemanıñ potensial’ energiäsen qullanuğa nigezlängän yaqınça ısul qullanğan[6].

Releynıñ zur açışı anıñ seysmologiä[en] öçen möhim ähämiätkä iä bulğan öslektäge sığılmalı dulqınnar teoriäse bulğan (Reley dulqınnarı[en], 1885—1887 yıllar)[6]. Sığılmalı dulqınnar teoriäsendä Reley şulay uq dulqınnarnıñ difraksiäse[en] häm çäçelüwe[en], dulqınnarnı yotu[en] häm tawış basımı[en] mäs’älälären qarağan, soñğı amplituda dulqınnarın tikşerengän[2][4].

Reley törkemle[en] häm fazalı[en] tizleklär arasındağı ayırmanı añlatqan häm törkemle tizlek öçen formula (Reley formulası) alğan[4].

Reley yaqtılıqnıñ molekulär çäçelüwe teoriäsenä nigez saluçı bulğan (ayırım alğanda, Reley çäçelüwe dip yörtelä torğan töşençäne kertkän). Kükneñ zäñgär tösen añlatqan (Reley qanunı[en]). 1900 yılda Reley temperaturağa bäyle räweştä absolüt qara cisem[en] spektrında nurlanış energiäse büleneşe qanunın açqan[4]. Bu xezmät kvantlar teoriäse[en] barlıqqa kilü öçen zur ähämiätkä iä bulğan.

1894 yılda W. Remzi belän bergä yaña ximik element — argonnı açqan häm anıñ üzleklären häm Elementlar periodik sistemasındağı urının bilgelägän[4]. Reley iseme belän küp fizik töşençälär, qanunnar häm äsbaplar bäylängän:

Xäter

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1964 yılda Xalıqara astronomiä berlege[en] Aynıñ kürengän yağındağı[en] kraterğa Reley isemen birgän.

İskärmälär

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ Strutt; John William (1842 - 1919); 3rd Baron Rayleigh.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Боголюбов, 1983
  3. ↑ Les membres du passé dont le nom commence par R 2020 елның 4 июнь көнендә архивланган.(фр.)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Храмов, 1983
  5. ↑ Гернет М. М.  Курс теоретической механики. 5-е изд. — М.: Высшая школа, 1987. — 344 с. — C. 307.
  6. ↑ 6,0 6,1 Моисеев, 1961

Sıltamalar

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Con_Wilyam_Strett_(3-nçe_baron_Reley)&oldid=4444681