Дим (Ык кушылдыгы)

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Дим (Ык кушылдыгы) latin yazuında])
(Димескәй елгасы битеннән юнәлтелде)
Димескәй (елга)
География
АТБ Татарстан
Ил Россия
ДДӨБ 101 метр Edit this on Wikidata
Координатлар 54°32'46.14"тн, 53°26'2.04"кнч
РДСР 10010101312111100028107
Нинди сулыкка коя Ык Edit this on Wikidata
Бассейн мәйданы 1100 км² Edit this on Wikidata
Озынлык 85,7 километр Edit this on Wikidata
Карта

Дим елгасы, Димескәй суы —Ык елгасының сул кушылдыгы. Озынлыгы 85,7 км, Татарстан Республикасы чикләрендә 56 км. Бассейнының мәйданы 1151 км². Ырынбур өлкәсенең Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгыннан башлана, Бөгелмә һәм Баулы районнары территориясеннән ага, Ютазы районы Екатериновка посёлогыннан 3,5 км көнчыгыштарак Ык елгасына коя. Елга башының абсолют биеклеге 300 м, тамагыныкы - 98 м. Су җыелу мәйданының урманлылыгы 15%. Димескәй үзәне үрге агымында каньонсыман, тирән һәм тар, тамагына таба кискен асимметрик, рельефында урыны-урыны белән катламнар чагыла. Димескәй тугаеның киңлеге үрге агымнарында 50 м дан алып тамагына таба 1,5-2 км га кадәр.

Елга юлы бормалы, тармакланмаган. Димнең 0,8 дән алып 27,6 км га кадәр озынлыктагы 30 кушылдыгы бар, иң зурлары: Сулы (27,6 км), Кырым-Сарай (18,1 км), Акбаш (17 км) - сул кушылдыклар. Елга челтәренең тыгызлыгы 0,34 км/км².

Елганың туенуы катнаш, күбесенчә кар сулары исәбенә. Җир асты сулары белән туену модуле 0,1 дән 10 л/с•км² га кадәр (кушылдыкларда). Елга режимын күзәтү Татар Димескәе авылы янындагы гидрологик постта алып барыла (1948 елдан). Су биеклегенең уртача еллык тирбәнешләре 2,5 м (макс. 2,9 м). Бассейнда еллык су агымының уртача күпьеллык катламы 152 мм, ташу агымы катламы 75 мм. Язгы ташу, гадәттә, март ахыры - апрельнең беренче көннәрендә башлана, 25-30 көн дәвам итә. Максималь су чыгымы 152 м³/с (1982). Боз китү ташуның иң көчле вакытына туры килә һәм 3 көнгә якын дәвам итә. Челлә тотрыклы, кайвакыт җәйгесе 7 көнләп дәвам итүче яңгыр ташкыннары белән бозыла. Ташу агымы катламы 70-80 мм тәшкил итә. Елга, гадәттә, ноябрьнең беренче декадасында туңа. Кыш азагына бозның калынлыгы 90-95 см га җитә. Бозның максималь калынлыгы 185 см (1969). Боз катуның уртача дәвамлылыгы 140-145 көн. Суның уртача еллык чыгымы 2,51 м³/с. Дим елгасы китерелмәләренең уртача күпьеллык агымы 35 мең т. Суның уртача болганчыклыгы 430 г/м³ (максималь 2400 г/м³ га кадәр). Суы гидрокарбонат-сульфат-кальцийлы, язын каты (6-9 мг-экв/л), кышын һәм җәен бик каты (9-12 мг-экв/л). Гомуми минеральләшүе 400-1000 мг/л, кышын һәм җәен 1000 мг/л дан артыграк.

Дим елгасы бассейнында гомуми күләме 1,87 млн. м³ булган 5 буа бар. Дим Татарстан Республикасының табигать истәлеге (1978). Дим бассейнында Спас чишмәләре, Петровка наратлары, Татар Димескәе аланы, Урдалы Тау табигать истәлекләре урнашкан.

Чыганак[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Татар энциклопедиясе. Казан, 2010. 2016 елның 4 март көнендә архивланган.