Зур Токо
| Зур Токо | |
| сах. Улахан Токо | |
 | |
| Күлдән ага торган елгалар | Мулам[d] |
|---|---|
| Су җыю бассейны | Лена бассейны[d] |
| Объектның бассейны илләре | Россия |
| Дәүләт |
 Россия[1] |
| Административ-территориаль берәмлек | Якутия |
| Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек | 903 метр |
| Озынлык | 15 km |
| Киңлек | 7,5 km |
| Вертикаль тирәнлек | 80 метр |
| Күләм | 3,5 кубический километр |
 | |
 Зур Токо Викиҗыентыкта | |
Зур То́ко (сах. Улахан Токо, рус. Большое Токо) — Саха Республикасының көньяк-көнчыгыш өлешендә, аның Амур өлкәсе белән чикләренә җитәрәк Алдан тауларында (сах. Алдан үрдэлэ) урнашкан күл. Нерюнгри районындагы Нерюнгридан 450 км ераклыкта, Хабаровск крае белән административ чиктән 90 км көнбатышта урнашкан. Күл Алгама елгасы (сах. Алгама өрүс) бассейнына керә[2].
Яр буенда даими торак пунктлары юк, территориаль «Зур Токо» тыюлыгы составына керә. Күлдән ерак түгел көнбатыш юнәлештә Эльгин таш күмер ятмасы урнашкан[2].
Тасвирлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зур Токо — 82,6 км² тәшкил иткән Становой тау сырты (сах. сир кура, становой сис.) мәйданындагы иң эре күл; бозлык белән чолгап алынган тектоник коедан гыйбарәт[3][4]. Боздан барлыкка килгән зур булмаган култыклар белән әйләндереп алынган күл төньяк юнәлештә сузылганрак боҗра шәкелен тәшкил итә. Күл 950-1100 м биеклектәге Токо платосында урнашкан, гомуми мәйданы 10 мең км² тәшкил итә. Шулай ук Токо чокыры дип исемләнгән Плато көньяктан һәм көньяк-көнчыгыштан — Токо становигы, төньяктан — Түбән Гонам, көнбатыштан — Нинган, көнчыгыштан — Очур-Идүм тавы белән уратып алынган[5]. Күл Токо чокырының көньягында урнашкан һәм дүртенчел бозлавык чорындагы боз сөңгеләренең актив эшчәнлеге нәтиҗәсе булган соңгы тау токымнарыннан килеп чыккан валлар системасы белән чикләнгән. Күл ярларын барлыкка китерүче тау токымнары күлнең биеклегеннән 100 м биеклеккә күтәрелә һәм 2-3 км киңлеккә җитә. Тышкы яктан әлеге токымнар төркеме 10-15 м биеклектәге таулар тезмәсен тәшкил иткән текә таулардан гыйбарәт. Тау тезмәләре эре йомры ташлардан һәм бозлык белән эшкәртелмәгән таш кантарларыннан тезелгән. Көньяк юнәлештә ике километр ераклыкта мәйданы 2,5 км² тәшкил иткән кече Токо күле урнашкан, ул Зур Токо күленең бердәнбер кушылдыгы — Утык елгасы белән тоташкан. Бөтен агымы Молам елгасы аша, Идүм елгасының сул кушылдыгы булып тора.
Күлдәге су киселеше биеклеге 903 метр тәшкил итә; урнашуы урта биеклектәге тайга урманнарыннан тундра урманнарына күчү зонасына туры килә. Күл киң таралган мәңгелек туңлык өлкәсендә урнашкан, туңлык калынлыгы 30 метрга җитә, кышкы туңу тирәнлеге 0,3 тән башлап 4 метр тәшкил итә[6]. Районда кыш озынлыгы-7-7,5 ай, уртача температура −30-−32 °C. Максималь явым-төшем җәйге чорга туры килә, җәйнең уртача температурасы — +17-+19 °C[5]. Күлнең өлкәсе сейсмик яктан актив; көчле җир тетрәүләре туңлык чорындагы бозлыкның эрүе һәм үзгәрүе белән бәйле булуы фараз. Дүртенчел бозлавык чорында күл тирәләрендәге вулканик яки эре геотермаль атылып чыгулар да урын алган.
Яр буе яфраклы агач урманы белән капланган, поши, кыргый болан, соры аю, кеш, кош-корт һәм суда йөзүче кошлар очрый. Күлдә кызылбалык, ленок, хариус, сиг, алабуга һәм чуртаннар яши. Сулыкның зур тирәнлеге аркасында, суы үтә күренмәлелеге белән аерылып тора.[7]
Токо күмер бассейны[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күл урнашкан Токо чокыры районы Көньяк якут ташкүмер запаслары 57,5 млрд. т тәшкил иткән ташпочмаклы бассейнга керә һәм аерым Токо күмер районнарына бүленә. 246 км² мәйданлы Эльгин күмер ятмасы күлдән 15-30 км көнбатышта урнашкан. Күлдән көнчыгышка таба Ходыркан күмер ятмасы урнашкан. Таш күмер шулай ук Зур Токо яры буендагы чагырташ рәвешендә дә очрый[7].
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Р.К. Баландин Ледяные исполины: История рождения, жизни и гибели великих ледников // Рецензент Э. Л. Лесков. — «Университетское». — С. 176.
- Барышников A.M.. Экологическая обстановка г. Нерюнгри в 2003 г. Отчёт начальника Нерюнгринской Инспекции охраны природы.(үле сылтама)
- Дәүләт су реестры (2009-03-29). Бол. Токо. Русия Табигать министрлыгы. әлеге чыганактан 2009-03-29 архивланды. 2018-12-20 тикшерелгән.
- Нерюнгринская ГРЭС. әлеге чыганактан 2011-04-13 архивланды. 2010-11-06 тикшерелгән.
- Озеро Большое Токо. әлеге чыганактан 2019-02-03 архивланды. 2018-12-18 тикшерелгән.
- Южная Якутия — краткий экскурс. Страна-Ю-Я — Нерюнгри. әлеге чыганактан 2012-03-19 архивланды. 2018-12-18 тикшерелгән.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 1,0 1,1 GEOnet Names Server — 2018.
- ↑ 2,0 2,1 Барышников A.M.. Экологическая обстановка г. Нерюнгри в 2003 г. Отчёт начальника Нерюнгринской Инспекции охраны природы.(үле сылтама)
- ↑ Озеро Большое Токо. әлеге чыганактан 2019-02-03 архивланды. 2018-12-18 тикшерелгән.
- ↑ Дәүләт су реестры (2009-03-29). Бол. Токо. Русия Табигать министрлыгы. әлеге чыганактан 2009-03-29 архивланды. 2018-12-20 тикшерелгән.
- ↑ 5,0 5,1 Южная Якутия — краткий экскурс. Страна-Ю-Я — Нерюнгри. әлеге чыганактан 2012-03-19 архивланды. 2018-12-18 тикшерелгән.
- ↑ Нерюнгринская ГРЭС. әлеге чыганактан 2011-04-13 архивланды. 2010-11-06 тикшерелгән.
- ↑ 7,0 7,1 Р.К. Баландин Ледяные исполины: История рождения, жизни и гибели великих ледников // Рецензент Э. Л. Лесков. — «Университетское». — С. 176.
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
 |
Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә. |