Исламның алтын дәвере

Исламның алтын дәвере (кайвакыт Ислам ренессансы яки Исламның алтын гасыры дип атала) — VIII гасыр уртасыннан XIII гасыр уртасына кадәр дәвам иткән тарихи чор (762—1258), ул вакытта территориаль экспансия алып барган Гарәп хәлифәлеге үз заманының иң зур дәүләте булган. Әлеге дәвер барышында хәлифәлек кысаларында киңкырлы гомуммөселман мәдәни киңлеге барлыкка килә, һәм ул хәлифәлек таркалганнан соң да яшәвен дәвам итә.

Бу чорда Көньяк Испаниядән алып Үзәк Азиягә кадәр җәелгән Ислам мәдәнияте борынгы мисырлыларның, грекларның һәм римлыларның казанышларын үз эченә ала һәм фәнни алгарышларга ирешә, шулай ук XII гасырда гарәп хезмәтләренең латин теленә тәрҗемәләре ярдәмендә Ауропа Яңарышына нигез салына.

IX—X гасырларда гарәп фәне, шигърият кануннары, архитектура үрнәкләре һәм башка мәдәни элементлар Азия, Африка һәм Ауропа халыклары мәдәниятенә көчле этәргеч бирә. Гарәп империясе таркалганнан соң, ислам цивилизациясе үсешен Саманилар дәүләте, ә аннары төрки династияләр (Караханиләр, Сәлҗүкләр, Тимерләр, Һулагулар) дәвам итә.

Исламның Алтын дәверен өйрәнгән Говард Тёрнер болай дип язган: «мөселман рәссамнары һәм галимнәре, хезмәтчеләре һәм әмирләре бергәләп уникаль мәдәният тудырдылар, һәм ул һәр кыйтгада турыдан-туры һәм турыдан-туры булмаган йогынты ясады».

«Ислам ренессансы» чорында математика, медицина, фәлсәфә, физика, химия һәм башка фәннәр үсә. Бу чорда күп кенә мөселман галимнәре, язучылары һәм сәнгать әһелләре бөтендөнья фәненә һәм мәдәниятенә әһәмиятле өлеш кертә.

Тарих

Башлангыч тарих һәм хронология

Исламның алтын дәвере гадәттә 762—1258 еллар белән даталана. Кайбер тикшеренүчеләр аны VIII гасыр ахырыннан XIII гасыр уртасына кадәр дип ала, ә башкалар чикләрне XV—XVI гасырларга кадәр киңәйтеп, ислам фәненең киләсе йогынтыларын да кертеп бәяли.

Әлеге чорның чәчәк атуын гадәттә Габбаси хәлифе Һарун әл-Рәшид идарәсе һәм Багдадта тәрҗемә һәм фән үзәге буларак Хикмәт йорты (Бәйт әл-Хикмә) нигезләнүе (820-нче еллар) белән бәйлиләр. Алтын дәвернең тәмамлануы еш кына 1258 елда монголлар тарафыннан Багдадның җимерелүе һәм Габбаси хәлифәлегенең тар-мар ителүе белән аңлатыла.

Шулай да тарихчылар фәнни активлыктагы төшү күпкә элек башланганын һәм ул әкренләп барганын, ә ислам цивилизациясенең мәдәни йогынтысы киләсе чорларда да дәвам ителүен билгеләп үтәләр.

Чәчәк ату сәбәпләре

Ислам дөньясында фән һәм мәдәният күтәрелешенә берничә фактор ярдәм иткән:

Тәрҗемә хәрәкәте: VIII гасырдан башлап гарәп мәктәпләре һәм хакимнәре грек, фарсы һәм һинд хезмәтләрен гарәпчәгә тәрҗемә итә, һәм антик белемнәрне ислам фикеренә куша.

Мәгърифәтчелек һәм хакимият ярдәме: хәлифләр, идарәчеләр һәм бай иганәчеләр фән үзәкләрен, китапханәләрне, тәрҗемәчеләрне һәм галимнәрне финанслый.

Белем һәм фәннең универсальлеге: Ислам традициясе уку һәм белем алуны мөселманнар өчен бурыч итеп күрә, бу исә белемгә кызыксынуны арттыра һәм мәктәпләр, мәдрәсәләр үсешен тәэмин итә.

Күпмилләтлелек һәм мәдәни алмашу: ислам дөньясында төрле милләт һәм дин вәкилләре (гарәпләр, фарсылар, христианнар, яһүдләр һ.б.) булган галимнәр эшләгән, бу исә белемнәр белән алмашуга һәм адаптацияләүгә ярдәм иткән.

Гамәли ихтыяҗлар һәм мотивация: астрономия (гыйбадәт юнәлешен билгеләү өчен), медицина, картография, авыл хуҗалыгы кебек практик мәсьәләләр фәнни тикшеренүләргә этәргеч биргән.

Фәнни өлкәләр һәм казанышлар

Математика

Математика өлкәсендә ислам галимнәре зур ачышлар ясаган:

Алгоритмнар һәм алгебра: IX гасырда яшәгән Мөхәммәт әл-Харәзми алгебраның нигезләрен салды (аның Китаб әл-җәбр уә-ль-мукабәлә әсәрендә) һәм гарәп саннарының таралуына зур өлеш кертте (алар соңрак Ауропага да үтеп керде).

Тригонометрия: синуслар, косинуслар, тангенслар һәм аларның таблицалары үстерелде, алар шулай ук астрономиядә кулланылды.

Геометрия һәм аналитик ысуллар: конуслар, кисүчеләр, секанслар белән бәйле мәсьәләләр өйрәнелде, югары дәрәҗәле тигезләмәләрне чишү ысуллары эшләнде.

"Китаб әл-җәбр уә-ль-мукабәлә"нең беренче бите

Галим Гомәр Хәйямнең"Кубик тигезләмә һәм конус кисемтәләрнең кисешүе"

Астрономия һәм геодезия

Алтын дәвердә астрономия аеруча нык үсеш алган:

Галимнәр йолдызларның почмаклы ераклыкларын үлчәделәр, планеталар орбиталарын исәпләделәр һәм обсерваторияләрне камилләштерделәр.

Әбү Рәйхан әл-Бируни Җирнең радиусын гаҗәеп төгәллек белән исәпләп чыгарды (~6339,6 км), һәм бу күрсәткеч үз заманы өчен иң дөрес бәяләмә булды (хәзерге күрсәткеч ~6371 км).

Ибн әл-Хәйсам (Әлхәзен) оптика һәм тәҗрибә (эксперимент) методларына зур өлеш кертте, күзәтү һәм гипотезаларны тикшерүгә нигезләнгән фәнни ысулны үстерде.

Дәвернең ахыргы чорында (мәсәлән, Әбү Зәйд әл-Балхи) география һәм картография актив рәвештә үсеш алды: карталар төзелде, юллар һәм маршрутлар тасвирланды, диңгез навигациясендә белемнәр камилләштерелде.

Медицина һәм фармакология

Медицина төп фәннәрнең берсе булган:

Әбу Гали ибн Сина (Авиценна) «Китаб әл-Канун фи-т-тыйбб» («Табиблык кануны») исемле күптомлык хезмәт язды, анда антик һәм мөселман авторларының медицина белемнәрен системалаштырды.

Табиблар, фармакологлар һәм даруханәчеләр дәва препаратларын ясадылар, үләннәрне һәм химик матдәләрне эшкәртү ысулларын тасвирладылар.

Медицина мәктәпләре һәм хастаханәләр (бимаристаннар) берьюлы укыту үзәкләре һәм дәвалау урыннары буларак эшләгәннәр.

Чәчәк авыруы (оспа), кызамык (корь) кебек чирләр тасвирланган һәм тикшерелгән, аларның таралу юллары һәм дәвалау ысуллары өйрәнелгән.

Физика һәм оптика

Ислам галимнәре физика өлкәсендә дә зур адымнар башкарган:

Әл-Хәйсам яктылык туры сызыклар буенча хәрәкәт итүче нурлардан тора дигән концепцияне тәкъдим итте, һәм чагылыш, сыну теорияләрен үстерде.

Механика, хәрәкәт теориясе, каршылык, гармоник тирбәнүләр һ.б. буенча фикерләр үсеш алды.

Химия һәм алхимия

Мөселман традициясендә химия (алхимия белән бергә) актив рәвештә үсеш алган:

Галимнәр матдәләрне системалаштырырга омтылды, металлар һәм кушылмаларның үзлекләрен өйрәнделәр, кислоталар, тозлар, органик матдәләр белән тәҗрибәләр үткәрделәр.

Алхимиягә багышланган текстлар (мәсәлән, «Сер әл-Халикә» — «Булдыру сере») соңрак Ауропага күчкән күп кенә химия фикерләренең нигезе булды.

Биология, зоология һәм табигать фәннәре

Галим Әл-Җәһиз «Китаб әл-Хайван» («Хайваннар китабы») хезмәтендә төрләрнең яшәү өчен көрәше һәм мохитнең хайван төрләренә йогынтысы турында фикер йөртте, бу табигый сайланыш теориясен алдан сиздерде.

Ботаника, үсемлекләр тасвиры, агрономия, зоология өлкәләрендә белемнәр үсеш алды.

Белем бирү һәм мәдәни институтлар

Хикмәт йортлары, китапханәләр, университетлар һәм тәрҗемә үзәкләре

Алтын дәвернең төп символларының берсе — Багдадтагы Хикмәт йорты (Бәйт әл-Хикмә) була, ул тәрҗемә, фәнни тикшеренүләр һәм әдәби эшчәнлек үзәге буларак хезмәт итә.

Мондый үзәкләрдә тәрҗемәчеләр эшли: алар грек, фарсы, һинд авторлары хезмәтләрен гарәпчәгә тәрҗемә итәләр, идеяләрне җайлаштыралар һәм аларны тагын да үстерәләр. Китапханәләр, бигрәк тә зур шәһәрләрдә, кулъязмаларның гаять зур тупланмаларын саклый, шулай ук галим һәм сәяхәтче тикшеренүчеләр өчен белемнәр белән алмашу урыны булып тора.

Мәдрәсәләр һәм мәгариф системалары

X—XII гасырларда рәсми ислам мәктәпләре — мәдрәсәләр барлыкка килә. Алар дин белеме, хокук, шулай ук логика һәм фәлсәфәне укыту өчен хезмәт итәләр. Иҗазә (танылган галим тарафыннан бирелгән рөхсәтнамә) белемнәрне раслау һәм шәкертләрне алдагы буын галимнәре белән бәйләнештә тоту ысулы була.

Рәсми белем алу күбрәк ир-атларга гына кагылса да, кайбер затлы гаиләләрдән булган хатын-кызлар да өй шартларында белем алган, бигрәк тә риторика, шигърият һәм гуманитар фәннәр өлкәсендә.

Әдәбият, шигърият һәм фәлсәфә

Бу чорда шигърият югары үсешкә ирешә, бигрәк тә фарсы һәм гарәп телләрендә. Иң мәшһүр шагыйрьләр арасында Җәлаләтдин Руми (Мәүла‌на),Хафиз Ширази, Сәгъди Ширази, Фирдәүси, Гомәр Хәйям һәм Әмир Хосров бар.

Фәлсәфәдә мөселман фикер ияләре — әл-Фараби, әл-Кинди, ибн Сина, әл-Газали, мәүләвиләр һәм башкалар, рационализмны, ислам теологиясе традициясен һәм антик фәлсәфәчеләр (Аристотель,Платон) идеяләрен берләштерәләр. Логика, метафизика, этика һәм фәлсәфи методологиянең үсеше әлеге чорның интеллектуаль йөзенең формалашуында зур әһәмияткә ия була.

Архитектура һәм сәнгать

Архитектурада исламга хас стильләр барлыкка килә: манаралар, гөмбәзләр, аркалар, мозаикалар, гарәпчә орнаменталь некышләр.

Мисаллар арасында — 670 елда төзелгән Кайруанның Бөек мәчете (Тунис) һәм 847 елда нигезләнгән Сәмарраның Зур мәчете (Гыйрак) — ислам архитектурасының әһәмиятле үрнәкләре. Каллиграфия һәм орнаменталь сәнгать дини һәм эстетик мәдәниятнең визуаль чагылышы буларак чәчәк ата.

Төбәкләр төрлелеге һәм мирас

Багдад фәнни үзәк булса да, Алтын дәвер мөселман дөньясының башка төбәкләрен дә үз эченә ала:

Әндәлүс (Испания): Кордова хәлифәлеге һәм әл-Әндәлүс (мөселман контролендә булган Испания өлеше) фән, фәлсәфә шулай ук медицина үзәкләренә әверелә. Монда Ибн Бадҗа, Әбү Вәлид бине Рөшд (Аверроэс) кебек фикер ияләре эшләгән.

Иран һәм Урта Азия: ибн Сина, әл-Бируни,Гомәр Хәйям, әл-Харәзми кебек күп кенә күренекле галимнәр фарсылар була, һәм әлеге төбәк фәнни эшчәнлекнең мөһим үзәге булып санала.

Севилья, Буидлар, Саманилар һәм башка династияләр: Габбасилар таркалганнан соң белем һәм фән үзәкләре җирле династияләргә күчеп бара.

Алтын дәвер мирасы Испания һәм Сицилия аша гарәп тәрҗемәләренең һәм фәнни текстларның Ауропага күчүендә чагылыш таба, һәм бу Ауропа Ренессансына әһәмиятле йогынты ясый.

Үсешнең сүрелүе сәбәпләре һәм дәвернең ахыры

Фәнни активлыкның әкренләп кими башлавы берничә фактор белән бәйле:

Сәяси тотрыксызлык, хәлифәт таркалуы, территорияләрнең бүлгәләнүе һәм эчке каршылыклар.

Икътисади авырлыклар, галимнәрне һәм белем үзәкләрен хуплау өчен ресурсларның кими баруы.

Дин әһелләренең фәлсәфәгә һәм рационализмга каршы тәнкыйтнең көчәюе (мәсәлән, Әл-Газали үз хезмәтләрендә фәлсәфәне дини мәсьәләләрдә куллануны тәнкыйтьләде).

Иң мөһиме — мәгариф үзәкләренең һәм китапханәләрнең җимерелүе, бигрәк тә 1258 елгы монголлар һөҗүме һәм Багдад камалышыннан соң.

Интеллектуаль көчләрнең табигать фәннәреннән күбрәк дин һәм хокук өлкәләренә юнәлтелүе.

Шулай да күп кенә төбәкләр соңрак булган гасырларда да гыйлем һәм галимлек мәдәниятен дәвам иткәннәр, ләкин яңалыклар һәм фәнни ачышлар дәрәҗәсе Алтын дәвернең биеклегенә хәтле җитмәгән.

Боларны да карагыз

Искәрмәләр

Сылтамалар

АРАБО-МУСУЛЬМАНСКАЯ КУЛЬТУРА • Большая российская энциклопедия — электронная версия https://old.bigenc.ru/world_history/text/1825479