Кешеләргә хөкем кануны
| Кешеләргә хөкем кануны | |
 | |
| Чыгыш иле |
 Великая Моравия[d] |
|---|---|
| Әсәр яки аның атамасы теле | чиркәү славян теле[d] |
 Кешеләргә хөкем кануны Викиҗыентыкта | |
"Кешеләргә хөкем кануны" (Законъ сѹдьнꙑи людьмъ), яки Константин судебнигы - борынгы славян хокукы һәйкәле. Төп чыганак итеп Византия хокукы билгеләнгән.
Исемлекләр һәм редакцияләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Канунның беренче тексты сакланмаган. Рус тарихы кулъязмалары составында билгеле - Кормчей китабы, җыентыклар, Кормчих елъязмасыннан алынган.
Кайбер исемлектә "Константин судебнигы" диеп атала.
Аларның нисбәте тиешенчә ачыкланмаган өч редакциядә билгеле:
- Беренчесе, кыска, Кормичта урнаштырылган һәм XIII гасыр исемлекләрендә билгеле, күпчелек галимнәр тарафыннан IX гасыр ахыры — X гасыр башы белән исәпләнә;
- Икенчесе, уртача, XIV гасырның икенче яртысындагы бердәнбер исемлектә сакланган һәм Дөреслек Киңлегенә тоташтырылган;
- Өченче, киң, XV гасырда исемлектә күпчелек галимнәр тарафыннан XI-XIII гасырга кадәр килеп чыккан диеп фаразлана.
Иң борынгы һәм якын төп нөсхә булып Румянцев исемлеге буенча кыскача редакция санала.
Килеп чыгышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хөкем кануны тарафыннан үз чыганагы белән византий законнары, XVII гасырда Эклог титулы күрсәтелгән хокук. Ләкин Славянның гадәти хокук үзенчәлекләре нигезендә шактый эшкәртелгән.
Хөкемнең килеп чыгышы турындагы мәсьәлә буенча берничә фараз бар. Болгарлардан килеп чыканнан дигән фикер белән күбесе галимнәр килешә. Аны беренче тапкыр Россия тикшеренүчесе Г. А. Розенкампф әйтте[1].
Чех галиме И. Вашица[2] һәм Австрия галиме — Шмид, моравизмнар һәм паннонизмнар булуына нигезләнеп, Бөек Морав державасында аның барлыкка килүе турында гипотезаны славян мәгърифәтчеләре Кирилл һәм Мефодий эшләгән чорда күрсәткәннәр. Россия галиме К. А. Максимович тарафыннан Морав юрамасы хупланды.
М. H. Тихомиров хөкем канунының руслардан килеп чыгышы турында гипотеза тәкъдим итте.
Болгар юрамасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Болгариядә 865 елда христиан динен кабул иткәннән соң Борис I кенәзлегенә төзелә. Бу Болгар дәүләтенең үсеше, дәүләт хакимияте көчәю, рәсми дәүләт дине буларак христиан динен кертү чоры булды. Болгариягә христианлык кертү иҗтимагый һәм җитештерү мөнәсәбәтләрен җайга салган һәм аларны алга таба үстерүгә ярдәм иткән. Шулай ук Бердәм яңа хокук кертү белән бергә барган.
Эчтәлек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
32 башлыктан тора. Хөкем канун эшчәнлеге мәсьәләләрен карый, җинаять һәм башка хокук нормаларын үз эченә ала. Канун характеры һәм хокукый карашларның үсеш дәрәҗәсе буенча хөкем кыска редакциясенең канун дәүләт мөнәсәбәтләрен үстерү юлына чагыштырмача күптән түгел кергән җәмгыять һәйкәле булып тора. Күп кенә мәкаләләр мәҗүсилеккә каршы җибәрелгән. Бу чагыштырмача күптән түгел христианлыкны кабул итү белән бәйләнгән. Хөкем киңлек редакциясенең канунында шәхси милекне ныгытуга юнәлдерелгән кайбер статьялар бар (ау коралларын әфәнденең рөхсәтеннән башка файдаланган өчен, хайваннарны һәм йөзем бакчасын тоткан өчен җәза һ. б.).
Күп санлы хокукый мәсьәләләр дә кузгатылды. Карарлар христиан динен кабул итүгә бәйле җинаятьләргә кагыла, җәмәгать әхлакына һәм христиан әхлакына каршы җинаятьләр һәм милеккә каршы җинаятьләрне үз өченә ала. Тавыш бируде гаепле кешене коллыкка сату, үтерү, тән җәзалары һ.б. җәзаларга мөмкин булган.
Шулай ук яңа хөкем процесслары оештырыла торган принципларны билгеләүче нигезләмәләрне дә үз эченә ала.
Хөкем кануны тарафыннан милек һәм гаилә мөнәсәбәтләренә һәм коллыкның кайбер формаларын саклауга кагылышлы берничә мәсьәлә карала.
Канун башлыкларының берсе (III бүлек) хәрби хокук мәсьәләләренә багышланган һәм хәрби табыш алу тәртибен билгели.
Бу канун кече славян дәүләтнең социаль-икътисадый структурасы үзенчәлекләрен һәм җәмгыять әгъзалары арасындагы мөнәсәбәтләрне аңларга мөмкинлек бирә.
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Киң рус һәм Болгар әдәбияты хөкем кешеләренең канунга багышланган. Башка илләрдә дә зур тикшерүнеләр бар. Венера Ганиеваның 1959 елда Софиядә нәшер ителгән "Законъ соудный людьмъ" эше иң киң, тулы һәм яңа хезмәт булып тора.
Басма[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Дәүләт корылышы һәм җирле үзидарә комитеты - М., 1961.
- Хөкем кануны. - М., 1961.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Розенкампф, Густав Андреевич|Розенкампф Г. А. Обозрение Кормчей книги в ист. виде. М., 1829; 2 изд. СПБ, 1839.
- ↑ Vasica, J. Origine cyrillo-methodienne du plus ancien code Slave dit "Zakon Sudnyj ljudem" // Byzantinoslavica, Prague, 1951, v. 12.