Кыргызстанда хатын-кызлар хәле

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Кыргызстанда хатын-кызлар хәле latin yazuında])
Кыргызстанда хатын-кызлар хәле
Сурәт
Дәүләт  Кыргызстан
 Кыргызстанда хатын-кызлар хәле Викиҗыентыкта
Кыргызстандагы хатын-кыз (2004)

Тарих буенча, дини элита  башка мөселман җәмгыятьләрендә барган кебек хатын-кызларны изоляцияләсә дә,  Кыргызстанда хатын-кызларга аерым роль бирелә[1] . Авыл халкы  кәләш урлаунын (хатын-кызлар һәм кызларны мәҗбүри никахка урлау) традицион Себер нәсел практикасын дәвам итә. Кәләшне урлау, ala kachuu (алыгыз һәм йөгерегез), 12 яшькә кадәр кызларны мәҗбүри никах өчен урлау белән бәйле. Кыз төшкән гаилә аны законсыз никах кабул итәргә мәҗбүр итә. Күпчелек очракта яшь хатын шунда ук никах хакына көчләнә.

Гомуми күзәтү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кыргызстан хатын-кыз фермер

Кыргызстан - Үзәк Азиядәге төп традицияләре булган ил. Кыргызстанның күпчелеге 1876-нчы елда Россиягә кушыла, тик кыргызлар 1916 елда патша империясе белән көчләү конфликты йогынтысында зур марксизм оештыра. Кыргызстан 1936 елда Совет Республикасы һәм 1991 елда, Советлар Союзы таркалганда, бәйсез дәүләт була. Хәзерге вакытта ил халкы кыргызларның күпчелегеннән тора (70,9%), һәм шулай ук илдә үзбәкләрнең (14,3%) һәм русларның (7,7%) зур өлеше бар. Башка азчылыклар да, мәсәлән, дунган, уйгыр, таҗик, төрки, казах, татар, украин, корея, һәм немецлар бар. Халыкның күпчелеге мөселман (75%), ләкин шулай ук мөһим православие азчылыгы да бар (20%). Ил күбесенчә авыл: халыкның 35,7% ы гына шәһәр җирләрендә яши. Туучылар санының гомуми коэфффициенты бер хатын-кызга 2,66 туучы (2015 елга бәя) тәшкил итә, ләкин, заманча базага каршы чараларның таралу дәрәҗәсе шактый түбән-36,3 % (2012 елга бәя). Хатын- кызлар арасында грамоталылык дәрәҗәсе бик югары - 99,4% (2015 елга) [2] .

Хәзерге заман[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Безнең заманда, бигрәк тә бәйсезлекнең беренче елларында, хатын-кызлар Үзәк Азиянең башка илләренә караганда Кыргызстанда сизелерлек роль уйнады[1] . 2007 елның 16 декабрендә узган парламент сайлаулары нәтиҗәсендә, өч сәяси партия вәкиле булган 23 хатын-кыз парламентта вазифа били[3] 2007 елдан башлап хатын-кызлар берничә югары дәрәҗәдәге Хөкүмәт вазыйфасын били, шул исәптән финанс министры, Мәгариф һәм фән министры, хезмәт һәм социаль үсеш министры, Конституция судының баш судьясы, миграция һәм мәшгульлек мәсьәләләре буенча Дәүләт комитеты рәисе, Үзәк сайлау комиссиясе рәисе һәм Үзәк сайлау комиссиясе рәисе. 2007 елга бер хатын-кыз губернатор яки җирле үзидарә башлыгы булып эшләмәгән. 2007 елның августында Президент Курманбек Бакиев 2007-2010 елларга гендер балансына ирешү буенча чаралар планына кул куйды. 2007 һәм 2010 еллар арасында хатын-кыз парламентарийлары 554 закон проектының 148ен тәкъдим итәләр, алар хатын - кызлар һәм ир-атлар өчен тигез хокукларны һәм мөмкинлекләрне гарантияли [4] 2010 елның мартында оппозицион сәясәтче Роза Отунбаева хакимияткә революциядән соң, Бакиев хөкүмәтенә каршы вакытлыча Президент сыйфатында килгән, ул Кыргызстанның беренче хатын-президенты була[5]

Хатын-кызларга карата көч куллану[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Көчләүгә каршы законнарга карамастан, хатын-кызларга каршы күп кенә җинаятьләр турында аларга психологик басым, мәдәни традицияләр һәм хокук саклау органнары хезмәткәрләре апатиясе аркасында хәбәр ителми[6] . Көчләү турында хәбәр ителми, һәм прокурорлар көчләү турындагы эшләрне судка сирәк тапшыралар.

Кәләш урлау, мәҗбүри һәм иртә никах[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Закон белән тыелса да, авыл кешеләре кәләшне урлау гадәтен дәвам итәләр (хатын-кызларны һәм кызларны мәҗбүри никах өчен урлау). Күпчелек, күбесенчә авыл җирлекләрендә, кәләшне урлау, ала качуу дип атала (алыгыз һәм йөгерегез), хатын алуның гадәти һәм киң таралган ысулы. 12 яшькә кадәр булган кызлар мәҗбүри никах өчен урлана, анда урлаучы гаиләсенә никахны кабул итү өчен басым ясала. [7]

Бу закон белән тыелса да, авыл халкы кәләшләрне урлау (хатын-кызлар һәм кызларны мәҗбүри никахка урлау) традицион практикасын дәвам итә. Бу Кыргызстанда плюралистик хокукый система белән аңлатыла, анда күп кенә авыллар белән гади хокук нигезендә аксакаллар советлары һәм Аксакаллар судлары белән идарә итә[8] Кәләшне урлауга каршы закон 2013 елда көчәйтелё[9] .

Гаиләдәге көч куллану[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Гаиләдә көч кулланудан социаль һәм хокукый яклау турында Закон (2003) гаиләдә көчләү очракларыннан яклый[10]. Әмма практикада полиция гаиләдә көчләүгә карата шикаятьләрне еш теркәүдән баш тарта.[11]

Сексуаль сату[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Гражданнар һәм чит ил хатын-кызлары һәм яшь кызлар Кыргызстанда кеше сату корбаны. Алар фахишәләрдә, кунакханәләрдә, өйләрдә һәм илнең бүтән урыннарында көчләнә һәм физик һәм психологик яктан зыян күрә [12] [13] [14] [15] [16] .

җенси эзәрлекләү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

җенси эзәрлекләү закон белән тыелган. Әмма, Shans хөкүмәтнеке булмаган җирле оешма эксперты сүзләренә караганда, бу хакта сирәк хәбәр итәләр яки җинаять эшләре кузгаталар.[3]

Көчле экстремизм һәм терроризм[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

ИГИЛ сафына җыйнау Кыргызстанда зур булмаган масштабта бара. 2010 елдан 2016 елга кадәр хөкүмәт Сирия һәм Гыйракта чит ил сугышчылары сыйфатында 863 граждан катнашты, шуларның 188 хатын-кызлар иде, дип хәбәр итә Кыргызстанда хатын-кызлар гаилә басымы аркасында ире яки кайчагында «зомбификация» дип аталган башка туганнары яки югары социаль статуска, финанс иминлегенә, кайчагында никах тәкъдимнәренә кушылалар, дигән фикер әйтелде.

Хокук саклау һәм куркынычсызлык өлкәсендәге хатын-кызлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кыргызстанның хатын-кыз полицейскийлары ассоциациясе 2010 елда хатын-кыз полицияләренә ярдәм итү һәм хокук саклау органнарында һәм гомумән Хөкүмәттә гендер тигезлеген пропагандалау максатыннан оештырылган иде. 2017 елның мартында Бишкәктә куркынычсызлык өлкәсендә хатын-кызлар ассоциациясе оештырылды. Ике оешма да Кыргызстанда хуплана[17] [18] .

Законлы хокуклар һәм гендер тигезлеге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кыргызстан кызы

Практикада хатын-кызларга карата дискриминация сакланса да хатын-кызлар ир-атлар, шул исәптән гаилә хокукы, милек хокукы һәм суд системасында булган хокуклардан файдаланалар[3] Кыргызстан Конституциясе 2010 ел гендер тигезлекне тәэмин итә [19] . Совет хакимнары раслаганча, кәләшне сатып алу һәм мәҗбүри никах кебек дискриминацион күченү йолаларыннан һәм гореф — гадәтләрдән килеп чыга торган күп кенә зыянлы гадәтләрне юкка чыгарганнар, хәер, бу нинди дәрәҗәдә дөрес булса да-кайбер чыганаклар буенча «авыл районнарында традицион никах практикасы совет дәүләтчелеге тарафыннан аз кагылган", ә кәләшне сатып алу коммунистик режим белән тыелса да,»бүләкләр " рәвешендә калуын .дәвам итё[20] . Бүгенге көндә практикада хатын-кызлар, бигрәк тә ерак авыл районнарында, еш кына дискриминациягә дучар ителә һәм үзләренең законлы хокукларыннан файдалану мөмкинлегеннән мәхрүм ителә һәм еш кына үз хокукларын белми һәм «алар үз ирләренең кыйнаулары турында полициягә хәбәр итә алуларын белми.[21] .

Күпхатынлылык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

26 мартта парламент күпхатынлылыкны криминаллаштыру чарасына каршы тавыш бирде[3] Рәсми статистика булмаса да, юстиция министры Марат Кайыпов министрлыкның елына ике-өч күпхатынлылык буенча эш кузгатуын әйтте.

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 Olcott, Martha Brill. «The Role of Women». Kyrgyzstan country study (Glenn E. Curtis, editor). Library of Congress Federal Research Division (March 1996). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  2. ↑ The World Factbook — Central Intelligence Agency. әлеге чыганактан 2015-11-27 архивланды. 2017-11-01 тикшерелгән.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Country Reports on Human Rights Practices: Kyrgyz Republic (2007). United States Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (March 18, 2008). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  4. ↑ «Widening women’s political representation in Kyrgyzstan» 2012 елның 13 март көнендә архивланган., United Nations Development Programme, August 11, 2010.
  5. ↑ «Otunbaeva Inaugurated as Kyrgyz President», Radio Free Europe/Radio Liberty, March 7, 2010.
  6. ↑ Country Reports on Human Rights Practices for 2016.
  7. ↑ Reconciled to Violence (2006-09-26). 2017-11-01 тикшерелгән.
  8. ↑ See Judith Beyer, «Kyrgyz Aksakal Courts: Pluralistic Accounts of History», Journal of Legal Pluralism, 2006; Handrahan, pp. 212—213.
  9. ↑ New law in Kyrgyzstan toughens penalties for bride kidnapping. 2017-11-01 тикшерелгән.
  10. ↑ Legislationline. әлеге чыганактан 2017-11-07 архивланды. 2017-11-01 тикшерелгән.
  11. ↑ Human Rights Watch Memorandum : Domestic violence in Kyrgyzstan. 2017-11-01 тикшерелгән.
  12. ↑ Trafficked: Three survivors of human trafficking share their stories.
  13. ↑ Atai Moldobaev: Kyrgyzstan’s unconventional problem with human trafficking.
  14. ↑ Kyrgyz Victims Recount Horrors Of Sex Trafficking.
  15. ↑ Report: Mother Threatened After Coverage Of Kyrgyz Sex-Trafficking Case.
  16. ↑ One in five girls and women kidnapped for marriage in Kyrgyzstan: study.
  17. ↑ OSCE supports establishment of Kyrgyz Association of Women in the Security Sector.
  18. ↑ Police women in Kyrgyzstan: Challenges and Prospects.
  19. ↑ THE CONSTITUTION OF THE KYRGYZ REPUBLIC, 2010. әлеге чыганактан 2017-11-07 архивланды. 2021-07-09 тикшерелгән.
  20. ↑ Kyrgyz facts, information, pictures - Encyclopedia.com articles about Kyrgyz.
  21. ↑ Tradition and lack of awareness fuel domestic violence.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кыргызстанда_хатын-кызлар_хәле&oldid=4110765