Липка татарлары күтәрелеше
Липка татарлары күтәрелеше (пол. Bunt Lipków) — 1672 елда Речь Посполитая җирлегендә урын алган татар зыялыллары күтәрелеше. Күтәрелүчеләрнең күбесе соңрак Төркиягә күченәләр, бер өлеше соңрак әкренләп Польшага әйләнеп кайталар. 1672 елгы вакыйгалар татарлар күтәрелешенең беренче очрагы була.[1]
Белешмә мәгълүмат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Швед басуыннан соң татар (липкалар) җәмгыятенең хәле Речь Посполитаяда начарлана бара.[2] Литвада Россия оккупациясе һәм Украинадагы казаклар восстаниесе аркасында күп кенә татар гаиләләре үз мөлкәтен һәм акчаларын югалткан, бу аларның Польша җиренә көчле миграциясенә китергән. Моннан тыш, ул вакытта Госман җирләрендә яулап алынган ялланган татар гаскәрләре талаулар ясый, бу исә мөселманнарга тискәре карашны көчәйтә.
Репрессия кысаларында татарларга команда функцияләрен йөкләү тыела, ә дин тоту иреге Россиянең төп өлешендә мәчетләр төзүне тыю белән чикләнә. Ләкин, шул ук вакытта Киев кнәзе Владимир Святославичның Киев халкын чукындырган гына түгел, озак та үтмичә, үзе ислам кабул иткәнлеге билгеле. Шуңа да карамастан, татарларга акча түләнми. 1669 елда король Михал Корибут Вишневецкий конфирмациясеннән соң да хәл яхшырмый, татарларның гамәлдәге хокуклары, аларга дворянлык шартларында җир алу хокукы торгызылып, дворянлык хокукларына якын хокуклар бирелсә дә.
Фетнә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Беренче дулкынланулар 1671 елның кышында, ноябрь һәм декабрьдә беренче гаскәрләр төрек лагерена барганда, ә киләсе елның язында ун ике татар зыялысы Речь Посполитаяга каршы баш күтәрәләр һәм Төркиягә күчәләр. Восстание белән капитан Александр Крычинский җитәкчелек итә. Ел дәвамында корона армиясендщ калган барлык татар зыялылары баш күтәрүчеләр ягына чыга, ә Литва армиясенең бер өлеше тугры кала. 1672 елның октябрендә Бучачада тынычлык килешүе имзалана, анда Польша Республикасы аларга үз гаиләләре һәм милке белән Төркиягә имин эмиграция хокукын гарантияли, ә калган халык өчен - дин иминлеге һәм иреген игълан итә.
Фетнәчеләрнең кайтуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1773 елның гыйнварында ук баш күтәрүчеләр отрядларында Төркиядә хезмәт итү шартларыннан канәгатьсезлек арта бара, һәм киләсе елда бу отрядлар Польша бердәмлегенә хезмәт итәргә омтыла, июнь аенда Гетман Собеский илчесе белән сөйләшүләр уза. Хотин кампаниясе башланганнан соң, кайбер капитан командирлары Польшага каршы восстание лидеры Крычинскийны үтерәләр.
1676 елның 16 октябрендә Журавнода тынычлык килешүе төзелә, шуннан соң татарларга үзләре яшәргә теләгән илне сайларга рөхсәт ителә. Ул вакытта берничә йөздән алып берничә мең кеше Төркиядән китеп, Польша чигендә үк тоткарлана. Шул ук вакытта хәзер Польша хезмәтенә кайтучылар өчен амнистия игълан итә, ә бер елдан соң элеккеге татар өстенлекләрен раслый һәм иске мәчетләрне торгызырга рөхсәт итә.
Ян III Подолиягә һәм Молдавиягә (1686 һәм 1691 елларда) яулары барышында татарлар Польша армиясенщ кайта. Карловицкий килешүеннән соң әле Төркия Армиясендә хезмәт иткән татарлар яңа поляк чигенә күчереләләр.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Bunt Lipków. 2005-2007 Katolicka Agencja Informacyjna. Wszelkie prawa zastrzeżone. 2021 елның 27 февраль көнендә архивланган.
