Литвалылар

	Литвалылар
Үз аталышы	lietuviai
гомуми сан	3 660 000
яшәү җире	Литва 2 561 314 (2011); АКШ 659 992; Бразилия 200 000; Бөекбритания 100 000; Русия 31 377; һ.б. илләрдә
Теле	литва теле
Дине	христианлык (католиклык, протестантлык, праваслаулык)
Бүтән халыкка керүе	балтлар
Кардәш халыклары:	латышлар
Этник төркемнәре	жемайтиялеләр (самогитиялеләр), Пруссия литвалылары
	Литвалылар Викиҗыентыкта

Литвалылар (литв. lietuviai, берлектә литв. lietuvis) — балтыйк халкы, аларның күпчелек өлеше Литвада яши.

Саны һәм таралуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хәзерге вакытта 3,2 миллион кеше (литва телен белмәүче затларны да кертеп) үзләрен литва дип саный. Аларның күбесе Литвада яши. Литва Республикасы Хөкүмәте каршындагы статистика департаменты мәгълүматлары буенча, Литвада яшәүче халыкның 84,6 % литвалылар тәшкил итә^[2].

АКШта, Канадада, Англия һәм Шотландиядә, Бразилиядә, Русиядә һәм элекке СССРның постсовет киңлекләрендә литвалыларның зур гына төркемнәре яши. Хәзерге Литва чикләреннән тыш күп булмаган автохтон литвалылар борынгы этник ареал территориясендә яши. Прежде всего, это Барыннан да элек, бу Белоруссиянең төньяк-көнбатышы (Витебск өлкәсенең Браславск районы Опса авылы читләрендә), Гродненск өлкәсе Островецк районы Гервяты авылы, Гродненск өлкәсе Вороновский районы Пеляса авылы һ.б.), Латвиянең көньяк-көнчыгышы (барыннан да элек Литва-Латвия чиге һәм Даугава елгасы арасында) һәм төньяк-көнчыгыш Польшада (Пуньск гминының Пуньск авылы янында), көнчыгыш Польша Подлясск воеводствосындагы Сейны һәм Сувалки шәһәрләре.

Русиядә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Русиядә яши:

Бөтенрусия 2002 елгы халык санын алу мәгълүматлары буенча — Русиядә 45,6 мең литвалы, иң күп — 13 937 кеше Калининград өлкәсендә яши.
Бөтенрусия 2010 елгы халык санын алу мәгълүматлары буенча — 31,4 мең литвалы, шуларның 9769ы Калининград өлкәсендә яши.

Барысы да диярлек — 99,6 % — рус телен белә.

Литвалылар яшәгән төбәкләр (2010 елгы җанисәп мәгълүматы):

Татарстанда[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Русиядә узган 2010 елгы җанисәп буенча Татарстан Республикасында 222 литвалы яши.

Этногенезы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Безнең эраның XI-XIII гасырларыннан ике балт этносы ("литвалар,^[3] һәм «жемайтлар хәзерге бөтен диярлек Урта Литва түбәнлегендә һәм Балтыйк таулар тезмәсе территориясендә яшәгән. XIII гасырдан алып XVI гасырга кадәр литва халкы составына, аның үзеннән (литва) тыш бер өлеш ятвяглар кергән^[4], барысы да Жемайт калкулыгында яшәгән һәм грунт каберлекләре культурасын йөртүчеләр — селлар, земгаллар һәм куршидар, шулай ук скальвлар һәм пруссларның һ. б. балт кабиләләренең сыйфатларын саклаучылар.

2004 елгы популяция генетиклары эшендә генетик тикшеренүләр (ике җенеснең ана нәселеннән килгән митохондриаль ДНК буенча нәселләргә дә, бары тик ир-атлар линиясе буенча гына мирас итеп алынган Y-хромосом буенча да)^[5] тарихи этнолингвистик территориаль төркемнәр арасында генетик аермалыклар булмавын күрсәтте, бу, әлеге тикшеренүчеләр фикеренчә, соңгы меңъеллыкта Балтыйк кабиләләре арасындагы аерымлыклар тулысынча юкка чыгуын һәм литва этносының берләшүен раслый. Шулай ук тикшеренү авторлары Литва халкы арасында сакланган диалект һәм этнографик аерымлыклар озак феодаль-крепостник чорның нәтиҗәсе дип саный, ул төбәк мәдәни аермаларын консервацияләүгә ярдәм иткән^[5].

Икенче яктан, Европа популяцияләре контекстында литвалылар мөстәкыйль урын алып тора, ләкин анадан нәселгә килә торган митохондриаль ДНК токымнары буенча тикшеренүләр бу авторларда славян популяцияләре (поляклар һәм руслар) һәм фин-угор (эстонлылар һәм финнар) буларак литвалыларның якынча генетик туганлыгын күрсәтә, бу шулай ук бу популяцияләрнең чагыштырма географик якынлыгын да чагылдыра, Y-хромосома (ир-атлар ДНК) буенча тикшеренүләр авторларында литвалыларның фин-угор төркемнәренә (эстонлылар һәм финнар) якынрак булуын күрсәтә^[5].

Этник төркемнәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хәзерге заман литвалылары арасында литвалыларның төп ике этник төркеме аерылып тора — аукштайлылар (аукштайтиялеләр) һәм жемайтлар, борынгыча — жмудь), алар, үз чиратында, ваграк этнографик төркемнәргә бүленәләр. Аукштайтлардан бигрәк тә көньяклылар — дзуклар (дзукийлеләр) һәм аеруча Неман аръягы халкы — сувалклар (сувалкийлар, судувлар) аерылып тора.

Жемайтлар арасында шулай ук Литва автохтоннары Кече Литва һәм хәзерге Клайпеда крае һәм Калининград өлкәсендәге — аз санлы литвалылар (Пруссия литвалылары летувинниклар) аеруча аерылып тора^[6].

Мәдәнияте[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бөтендөнья су басуы турындагы хикәятләре телдән телгә тапшырылып хәзерге көннәргә килеп җиткән Европаның аз халыкларның берсе^[7].

Клумпакоис — литва халык биюе.
Сутартинес — литвалыларның җырны күп тавыш белән башкаруы.

Дине[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

XIV гасыр ахырына кадәр литвалыларның күпчелек бабалары мәҗүсиләр булып калган, кайбер өлеше православие динендә торган. Литва (Аукштайтия) 1387 елда, ә Жемайтия һәм аннан да соңрак — 1413 елда (католицизм) чукындырылган. XVI-XVII гасырларда Литва буйлап реформация дулкыннары, ә аннары контрреформация дулкыны уза, алар, нигездә, литва затлы катламына кагыла. Хәзерге вакытта дини литвалылар күбесенчә католицизм тоталар. Бик аз санлы протестантлар, православие диненә караучылар һәм мәҗүсиләр бар. Православие традицияләре нигездә юкка чыккан, гәрчә кайбер грекча исемнәр (Никодим, Поликарп һ. б.) XX гасыр уртасына кадәр популяр булса да.

Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аукштайтлар (кабилә)]]
Литва (кабилә)
Пруссия литвалылары
Бөек Британиядә литвалылар

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

↑ https://osp.stat.gov.lt/documents/10180/1704467/15_Lietuviai_pasaulyje.pdf
↑ * http://www.stat.gov.lt/en/ 2011 елның 13 ноябрь көнендә архивланган. Основные показатели на сайте Департамента статистики ЛР(ингл.)
↑ Археология СССР. Литовские племена
↑ Литовцы. — Большая Российская энциклопедия: в 30 т.. — Т. 17. Лас-Тунас — Ломонос.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Kasperaviciute D., Kucinskas V. and Stoneking M. Y Chromosome and Mitochondrial DNA Variation in Lithuanians. — С. 445.
↑ Anita Rozentāle. Vācu gars un «mazlietuviešu» sīkstums (lv). Zemgales Ziņas. 23-12-2012 тикшерелгән.(үле сылтама)
↑ Фрэзер Дж. Дж. Фольклор в Ветхом Завете. — М.: Политиздат, 1989. — (Библиотека атеистической литературы) — С. 157—158. — ISBN 5-250-01011-3

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества "Общественная Польза", 3 декабря 1877, ст. 77
Муксинов Р. И. Политика властей Литвы в отношении своей зарубежной диаспоры. — Вильнюс: Politika, 2012. — ISBN 978-9986-478-31-7.
Литовцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноября 2014 на Wayback Machine
Литовцы // Большая российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю.С. Осипов. Отв. ред. С.Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2010. — Т. 17. Лас-Тунас — Ломонос. — С. 652—654.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Основные показатели на сайте Департамента статистики ЛР 2011 елның 13 ноябрь көнендә архивланган.(ингл.)]

[_a301437c5ab68d1c-1] ttps://osp.stat.gov.lt/documents/10180/1704467/15_Lietuviai_pasaulyje.pdf

[2] * http://www.stat.gov.lt/en/ 2011 елның 13 ноябрь көнендә архивланган. Основные показатели на сайте Департамента статистики ЛР(ингл.)

[3] Археология СССР. Литовские племена

[4] Литовцы. — Большая Российская энциклопедия: в 30 т.. — Т. 17. Лас-Тунас — Ломонос.

[Kasperaviciute-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Kasperaviciute D., Kucinskas V. and Stoneking M. Y Chromosome and Mitochondrial DNA Variation in Lithuanians. — С. 445.

[6] Anita Rozentāle. Vācu gars un «mazlietuviešu» sīkstums (lv). Zemgales Ziņas. 23-12-2012 тикшерелгән.(үле сылтама)

[7] Фрэзер Дж. Дж. Фольклор в Ветхом Завете. — М.: Политиздат, 1989. — (Библиотека атеистической литературы) — С. 157—158. — ISBN 5-250-01011-3

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]