Малик Каюмов

Малик Каюмов
Малик Каюмов
Туган	22 апрель 1912; Ташкәнт, Төркистан генерал-губернаторлыгы[d], Россия империясе
Үлгән	29 апрель 2010 (98 яшь); Мәскәү, Россия
Күмү урыны	Ташкәнт
Ватандашлыгы	СССР; Үзбәкстан
Һөнәре	актёр, кина әпирәтере, кинорежиссёр, киниматаграфис
Сәяси фирка	Советлар Берлеге коммунистик фиркасе
Катнашкан сугышлар/алышлар	Алман-совет сугышы
	Малик Каюмов Викиҗыентыкта

Малик (Абдумалик) Каюмович (Абдукаюмович) Каюмов (үзб. Qayumov Malik Qayumovich; 1911 - 2010 ) - Үзбәк һәм Совет кино режиссеры, документаль фильм операторы, актер. Социалистик Хезмәт Герое (1990). Ике тапкыр Ленин ордены кавалеры (1980, 1990), СССР халык артисты, (1967), СССР Дәүләт премиясе лауреаты (1981).

Биография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Балачак[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Малик Каюмов 1911 елның апрель-май айларында ^[2] (рәсми мәгълүматлар буенча - 1912 елның 22 апрелендә) (бүтән чыганаклар буенча - 1910 елда ^[3]) Ташкентта (хәзерге Үзбәкстанда) туган. Милләте буенча - үзбәк. Аның туган көне төгәл билгеле түгел, чөнки ул вакытта ЗАГС бүлекчәләре булмаган. Әтиләре үзенең 14 баласының барысын да Коръән битләренә язып барган, ләкин аның үлеменнән соң, китап югалган. Малик туган елын гына белә. Әнисе әйтүенчә, язда, яңа үләннәр базарда сатылганда. Каюмов үзе әйтүенчә, апрель-май айларында булган.

Ул хәзерге аэропорттан ерак булмаган Ташкентта яшәгән. Аның әтисе Абдукаюм Каюмов шәһәрнең һәм Үзбәкстанның иң бай кешесе булган, берничә завод тоткан, 400 гектар бакчасы булган. Атларга булган мәхәббәте аркасында ипподром төзегән, анда ат чабышлары оештырган. Аның үлеменнән соң (әтисе үлгәч, Маликка өч яшь була), банк счетында 10 миллион сум алтын табылган.

Әнисе, Сабринисо-ая, бик укымышлы кеше була; русча яхшы сөйләшә, гарәпчә укый һәм Коръәнне белә. Гаиләнең ундүрт баласы була, ләкин аларның күбесе ачлыктан үлә, бишесе генә исән кала. Каюмовлар гаиләсе, нигездә, әниләре чигелгән баш киеме (түбәтәй) сату белән яшәгән, ә балалары базарда сатып торганнар.

Алты яшендә ул махалла мәктәбенә укырга керә, аны 1920-нче еллар башында тәмамлый. Аның укытучысы Тохири була. Укытучысы соңрак Ленин ордены белән бүләкләнә һәм "Үзбәкстан халык укытучысы" исеменә лаек була. Үзбәкстанның күп кенә танылган шәхесләре шушы мәктәптән чыккан, аерым алганда, академиклар Абид Садыйков, Хамдам Усманов, Малик Набиев, һәм Маликның абыйсы Абдухамид. Абыйсы соңрак Үзбәкстан ССР автомобиль юлларын төзү һәм эксплуатацияләү министры була.

Карьера башы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Үзбәкстан кинотеатрында аның карьерасы унсигез яшендә башлана. Мәктәпне тәмамлагач, Николай Кладо, танылган тарихчы һәм Россия флотының теоретик улы, аны "Көнчыгыш йолдызы" (хәзерге "Үзбәкфильм") үзбәк кино заводына алып китә. 1930 елда ул беренче тапкыр актер ролен башкара, Н.Кладоның "Багдадтан килгән американка" фильмында Комсомол әгъзасы ролен уйный. Соңрак тагын берничә фильмда роль уйнарга туры килә. Шул ук вакытта ул кинотеатрда оператор ярдәмчесе булып эшләвен дәвам итә. Аның остазы немец Фридрих Веригородский була, ул аңа кинематографиянең кайбер нечкәлекләрен өйрәтә.

1930 елда Н.Кладо белән бергә Мәскәүгә күченә һәм 1931 елда ВГИКка оператор бүлегенә укырга керә. Ике ел үткәч, оператор һөнәрен бераз үзләштергәч, дипломын да алмыйча Ташкентка кайтып, кинохроника студиясендә эшли башлый. Шул ук вакытта "Союзкинохроника"да Урта Азия корреспонденты булып эшли (1932 - 1940).

1939 елда аның "Ташкент текстиль фабрикасы" фильмы Нью-Йоркта Бөтендөнья күргәзмәсенә эләгә, анда Зур Алтын медаль белән бүләкләнә. 1939 елда ул 270 километрлы Зур Фергана каналы төзелеше турында фильм төшерә, "Көчле агым" дип атала. Шул вакыттан алып аңа дан килә, аның фильмы Үзбәкстанда кино репортажының классигы булып таныла.

Самаркандка экспедиция[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1941 елның июнендә, Ташкент яңалыклар студиясеннән экспедициягә җибәрелә. Аңа Тимурның күмелүенең документаль чынбарлыгын ачыклау өчен - Самаркандта Тамерлан, аның улы Шахрух һәм оныгы Улугбек каберләрен ачу буенча эш башкарырга кушылды. Ул үзе һәм өч оператор экспедициягә кертелүе очраклы түгел. Ул вакытта ул республикада танылган оператор һәм Ташкентта камера белән идарә итә алган бердәнбер кеше була. Кабер казуда хөкүмәт комиссиясе рәисе, көнчыгыш белгече А. А. Семенов, М. М. Герасимов, галим Т. Н. Кары-Ниязов , язучы С. Айни катнаша.

96 яшьлек Малик Каюмов Тамерлан каргышына һәм эксгумация башланмаса, Бөек Ватан сугышы булмаслыгына ышана. Ул бу турыда җентекләп "Тамерлан каргышы" (2003) документаль фильмында интервью бирә.

Фронт операторы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1941 - 1945 елларда ул фронтовик кино төркеме әгъзасы була, Мәскәү янындагы Калинин фронтында , Реж шәһәре өлкәсендә, һәм Беларусия азат ителү вакытында төшерә.

Үзбәк кинематографында[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1946 елдан ул Ташкент кино студиясе елъязмасының ("Үзбәкфильм") режиссеры-операторы, директоры, сәнгать җитәкчесе булып эшли. 1961 елдан 1976 елга кадәр Үзбәкстандагы популяр фән һәм документаль фильмнар студиясенең режиссеры, аннары сәнгать җитәкчесе булып эшли. Инде 1950 нче еллар башында ул республикада документаль фильмнарның иң яхшы режиссеры булып санала. Гомумән алганда, ул 400 дән артык тулы метражлы һәм кыска метражлы фильм төшерә.

Сугыштан соң ук аның танылган фильмы Сир Дарья үзәнлегендә урнашкан "Фәрхад утлары" гидроэлектростанция төзелешенә багышлана, аннан соң - "Үзбәкстанга килегез" фильмы дөнья күрде. Соңгысы Венеция халыкара кинофестивалендә Алтын медаль белән бүләкләнде. Режиссерның "Паранджа" документаль фильмы бөтен дөньяда күрсәтелде, ул иң зур призларның берсе - Лейпцигтагы фантастик һәм анимацион фильмнар халыкара кинофестивалендә "Алтын күгәрчен" белән бүләкләнде (ГДР, 1979).

1966 - 1968 елларда ул Ташкенттагы җир тетрәү нәтиҗәләрен төшерде. "Ташкент, җир тетрәү" документаль фильмы, кешенең стихияләргә каршы көрәшен, шулай ук Үзбәкстан ССРындагы зур төзелеш проектларын сурәтләп, бөтен Советлар Союзын әйләнеп чыкты. Берничә ел дәвамында ул чит Көнчыгыш турында документаль фильмнар ясады, алар да популярлаштылар. Бу эшләр арасында иң мәшһүре: "Һиндстан таңы", "Вьетнам - минем ил." Ул Әфганстан турында берничә фильм режиссеры. 1984нче елда "Республикага кем ата" фильмы режиссерга махсус популярлык китерде.

Ул өч тапкыр Мәскәүдәге Халыкара кинофестиваль жюри әгъзасы һәм ике тапкыр Бөтенроссия кинофестивале жюри председателе (1966, 1977) була. Ул "Илхом" иҗади яшьләр республикасы клубы председателе дә була.

1975 - 1986 һәм 1988 - 1996 елларда ул Үзбәкстан ССР кинематографлары берлеге советының беренче секретаре була.

1960 елдан КПСС әгъзасы. Ул берничә тапкыр төбәк һәм Ташкент шәһәр советлары депутаты, Үзбәкстан Коммунистлар партиясенең Ташкент төбәк комитеты бюросы әгъзасы итеп сайлана. 9-нчы (1975-1979) һәм 12-нче чакырылыш (1990-1994) Үзбәк ССР Югары Советы урынбасары ^[4].

Малик Каюмов 2010 елның 29 апрелендә 100 яшендә Мәскәүдә үлә, ул анда Җиңү парадында катнашырга килгән була. 30 апрельдә Ташкентта дәүләт хөрмәте белән Сагбан зиратында, абыйлары һәм туганнары янында күмелә.

Гаилә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Өйләнгән. Балалары бар (Мәскәүдә яшиләр).

Бүләкләре һәм лаеклы исемнәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Мактаулы исемнәр:

Социалистик Хезмәт Герое (1990)
Үзбәк ССРының мактаулы сәнгать эшлеклесе (1940)
Үзбәкстан ССР халык артисты (1965)
СССР халык артисты (1967)

Дәүләт бүләкләре:

СССР дәүләт премиясе (1981) - документаль һәм публицистик фильмнары: "Җир реформасы", "Әфганстан" телевизион фильмнары өчен. "Революция дәвам итә”, “Апрельнең ике көне. Революция турында репортаж”, “Афганстан. Кызу кыш".
Хәмзә (1965) исемендәге Үзбәкстан ССР дәүләт премиясе - "Яздан язга" фильмы өчен.

Орденнары:

Ленинның ике ордены (1980, 1990)
Кызыл Байрак ордены (1944 ^[5])
Ватан сугышы ордены, 2 нче дәрәҗә (1985)
Кызыл байрак ордены (1959, 1971)
Халыклар дуслыгы ордены (1989) - Әфганстан Республикасы белән мәдәни элемтәләрне ныгытуга куйган хезмәте өчен ^[6]
Кызыл Йолдыз ордены (1943)
Мактау билгесе ордены (1940) - "Көчле агым" фильмы өчен
"Эль-юрт Хурмати" ордены (Үзбәкстан, 1999)

Фильмография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Режиссер[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Калып:Год в кино — «Ташкентский текстильный комбинат»
Калып:Год в кино — «Могучий поток»
Калып:Год в кино — «На высокой земле»
Калып:Год в кино — «Великая сила»
Калып:Год в кино — «Цвети, земля»
Калып:Год в кино — «Советский Таджикистан»
Калып:Год в кино — «Город четырех ворот»
Калып:Год в кино — «География Узбекистана»
Калып:Год в кино — «Социалистический Узбекистан»
Калып:Год в кино — «На главном Туркменском канале»
Калып:Год в кино — «Гости из Индии»
Калып:Год в кино — «На древней земле каракалпаков»
Калып:Год в кино — «Утро Индии»
Калып:Год в кино — «Кинофестиваль мира и дружбы»
Калып:Год в кино — «Брюссель, 1958»
Калып:Год в кино — «Памятники мусульманской культуре»
Калып:Год в кино — «Пять рук человечества»
Калып:Год в кино — «Приезжайте к нам в Узбекистан»
Калып:Год в кино — «Искусство мастеров Узбекистана»
Калып:Год в кино — «Вьетнам — страна моя»
Калып:Год в кино — «Сорок лет и один день»
Калып:Год в кино — «От весны до весны»
Калып:Год в кино — «Золотая свадьба»
Калып:Год в кино — «Звёзды России»
Калып:Год в кино — «Тринадцать ласточек» (совместно с Н. Атауллаевой)
Калып:Год в кино — «Регистан»
Калып:Год в кино — «Ташкент, землетрясение»
Калып:Год в кино — «Дети Ташкента»
Калып:Год в кино — «Бухара»
Калып:Год в кино — «Самарканду 2500 лет»
Калып:Год в кино — «Самарканд всегда со мной» (совместно с С. Благовым)
Калып:Год в кино — «Золотая Бенгалия»
Калып:Год в кино — «Паранджа»
Калып:Год в кино — «Есть на Востоке добрый город»
Калып:Год в кино — «Афганистан. Революция продолжается»
Калып:Год в кино — «Сад поэзии»
Калып:Год в кино — «Кто стреляет в республику»
«Огни Фархада»
«Встречи с Таджихон»
«Хива — город четырех ворот»
«Один год и один день»
«Земельная реформа»
«Два дня в апреле. Репортаж о революции»
«Афганистан. Жаркая зима»
«Путешествие по Узбекистану»
«Ташкент - город мирный»
«Жизнь, отданная искусству»
«Третий орден республики»
«Дорога через Гиндукуш»
«Памятники культуры Узбекистана»
«Мусульмане Страны Советов»
«Родной край»
«Три секрета красоты»
«Узбекский атлас»

Оператор[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Калып:Год в кино — «Ташкентский текстильный комбинат»
Калып:Год в кино — «Могучий поток»
Калып:Год в кино — «Великая сила»
Калып:Год в кино — «На высокой земле»
Калып:Год в кино — «Цвети, земля»
Калып:Год в кино — «Земля родная»
Калып:Год в кино — «Советский Таджикистан»
Калып:Год в кино — «Советский Узбекистан»
Калып:Год в кино — «Гости из Индии»
Калып:Год в кино — «Утро Индии»
Калып:Год в кино — «Брюссель, 1958»
Калып:Год в кино — «Кинофестиваль мира и дружбы»
Калып:Год в кино — «Вьетнам — страна моя»
Калып:Год в кино — «Самарканд всегда со мной»

Кино рольләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1930 — «Американка из Багдада» — комсомолец
1932 — «Гайль-Москау» — кочегар
1932 — «Удивительный день»
1933 — «Колодец смерти» — Рахимов, инженер
1934 — «Оазис в песках» (документальный)
1953 — «Бай и батрак» — друг Гафура
1957 — «Случай в пустыне» — эпизод
1986 — «О том, чего не было» — директор НИИ
2006 — «Проклятие Тамерлана» (документальный) — рассказчик

Сочинение[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

"Минем тормыш - кино". Ташкент, 1982.

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

↑ ^1,0 ^1,1 Каюмов Малик Каюмович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохоров — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737
↑ Герой Социалистического Труда Каюмов Малик Каюмович :: Герои страны
↑ Google Groups
↑ Малик Каюмов
↑ Память народа :: Документ о награде :: Каюмов Малик Каюмович, Орден Красного Знамени. pamyat-naroda.ru. 2017-10-25 тикшерелгән.
↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 17 августа 1989 года № 413—I «О награждении орденами и медалями СССР деятелей советской культуры и искусства»

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

[_3ceeb188b49b6b44-1] 1,0 ^1,1 Каюмов Малик Каюмович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохоров — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737

[2] Герой Социалистического Труда Каюмов Малик Каюмович :: Герои страны

[3] Google Groups

[4] Малик Каюмов

[5] Память народа :: Документ о награде :: Каюмов Малик Каюмович, Орден Красного Знамени. pamyat-naroda.ru. 2017-10-25 тикшерелгән.

[6] Указ Президиума Верховного Совета СССР от 17 августа 1989 года № 413—I «О награждении орденами и медалями СССР деятелей советской культуры и искусства»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]