Мария Чайка

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Мария Чайка latin yazuında])
Мария Чайка
Туган 23 март 1923(1923-03-23)
Сергиев Посад, Сергиевский уезд[d], Мәскәү губерниясе, РСФСР, СССР
Үлгән 21 июль 2003(2003-07-21) (80 яшь)
Санкт-Петербург, Россия
Ватандашлыгы  СССР
 Россия
Әлма-матер Тум дәүләт университеты[d]
Гыйльми дәрәҗә: физика-математика фәннәре докторы[d]
Википедиядә Чайка фамилияле башка кешеләр турында мәкаләләр дә бар.

Чайка Мария Павловна (23 март 1923 ел — 21 июль 2003 ел) — ССРБ һәм Россия галим-физигы, атом спектроскопиясе, лазер физикасы һәм оптика өлкәсе белгече, физика-математика фәннәре докторы (1971), профессор (1971), СПбДУ-ның мактаулы профессоры (2003). Россия Федерациясенең атказанган фән эшлеклесе (1999). ССРБ-ның фән һәм техника өлкәсендә дәүләт премиясе лауреаты (1976).

Биографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Мария Павловна Чайка 1923 елның 23 мартында Мәскәү өлкәсенең Загорск шәһәрендә хәрби хезмәткәр гаиләсендә туа.

1940 елда мәктәп тамамлаганнан соң Ленинград дәүләт университетының физика факультетына укырга керә. 1942 елдан алып 1945 елга кадәр Томск дәүләт университетының физика факультеты укый[1].

1945 елдан — Ленинград дәүләт университетының физика фәнни-тикшеренү институтында кече тикшеренүче була, академик А. Н. Теренин һәм С. Э. Фриш лабораторияларында эшли. Аның беренче фәнни эше атом тематикасы буенча эшләр чикләрендә уран спектры систематикасына кагыла. 1950 елда Н. И. Калиткин белән бергә С. Э. Фриш җитәкчелегендәге гыйльми төркемгә индерелә. 1952 елда М. П. Чайка кандидатлык диссертациясе яклый. Киләсе фәнни эшмәкәрлеге төрле элементларның спектраль линияләренең нечкә структураларын өйрәнүгә һәм ярының А магнит коэффициентын һәм В квадрупольный дәүмәтләрен билгеләүгә бәйле була. Эзләнү өчен төп спектраль приборлар сыйфатында Фабри-Перо интерферометры кулланыла, ул беренче газ лазерларын өйрәнгәндә би урынлы булып чыга[1].

1963-2003 елларда — В. А. Фок исемендәге гыйльми-тикшеренү институтының өлкән гыйльми хезмәткәре, төп гыйльми хезмәткәре һәм оптик когерент лабораториясе мөдире. 1971 елда докторлык диссертациясе яклый.

М. П. Чайка квант системаларында интерференция күренешләрен өйрәнү белән шөгыльләнә. Аның бу күренешләрне газ лазерлар һәм газ разрядлы плазмалар процесларын тикшерүдә кулланулуы гомуми файдалы булып тора. Бигрәк тә М. П. Чайканың газ разряды плазмасында атомнарның тезелүе буенча ачышларын билгеләргә мөмкин. «Яшерен аңлау» дип аталган төзелеш плазмадагы физик процесларны аңлауга зур шактый зур өлеш кертә һәм 1969 елда ССРБ Министрлар Советы каршындагы Уйлап табулар комитеты тарафыннан өстен ачыш дип таныла. Аның «Интерференция рожденных атомных состояние» (ЛГУ, 1975) монографиясе белгечләрдә зур кызыксыну тудыра. Эшкәртелгән һәм тулыландырылган басмасы (Е. Б. Александров һәм Г. И. Хвостенко автордашлыгында) 1991 елда дөнья күрә, китапның бу варианты инглиз телене тәрҗемә ителгән[2].

1977 елда М. П. Чайкага «Обнаружение, исследование и приложение новых оптических явлений, обусловленных конгруэнтность и ориентации атомных состояние» (1955-1976)" эш циклы өчен ССРБ-ның Дәүләт премиясе тапшырыла. Аның казанышларының халыкара кимәлдә танылуы турында 1993 елда алган Гумбольдт премиясе да сөйли[1]. М. П. Чайка фәнни кадрлар әзерләү буенча да эш алып бара: Санкт-Петербург дәүләт университетының физика факультеты бакалавриатында аспирантлар, магистрантлар, студентлар белән белән җитәкчелек итә. Аның тарафыннан 30 дан күчү фән докторы һәм кандидаты, бик күп белгечләр, ә соңгы елларда магистрлар әзерләнгән[2]. 2003 елда ул СПбДУ-ның мактаулы профессоры була.

2003 елның 21 июлендә Санкт-Петербургта вафат була.

Мактаулы исемнәре һәм башка бүләкләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Ике «Хезмәт батырлыгы өчен» медале (1962, 1967)
  • Россия Федерациясенең атказанган фән эшлеклесе (1999)
  • ССРБ-ның Фән һәм техника өлкәсендәге дәүләт премиясе (1978)
  • Гумбольдт премиясе (1993)
  • Ленинград дәүләт университетының ике премиясе (1956, 1967)

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Мария Павловна Чайка. 2020-04-08 тикшерелгән.
  2. ↑ 2,0 2,1 Мария Павловна Чайка (1923—2003). әлеге чыганактан 2016-08-12 архивланды. 2020-04-08 тикшерелгән.

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Профессора Санкт-Петербургского государственного университета: Биобиблиографический словарь / СПб.: Издательский дом Санкт-Петерб. ун-та, 2004 г. — 756 с.
  • Санкт-Петербургский государственный университет, 275 лет : Летопись, 1724—1999 / Г. Л. Соболев, И. Л. Тихонов, Г. А. Тишкин. — [Юбилейное изд.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-т, 1999 г. — 421 с. — ISBN 5-288-02146-5
  • Выдающиеся выпускники Томского государственного университета /авт.-сост.: Фоминых С. Ф. (отв. ред.), Некрылов С. А., Грибовский М. В. и др. Томск: Изд-во ТГУ, 2013 г. — 258 с.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Мария_Чайка&oldid=4077528