Кырым татарлары

Qırım Tatarları (üzataması: Qırımlılar, Qırımtörekler, Qırımtatarlar), Törki xalıq.

1989. yıldağı xalıq sanın isäpkä alu waqıtında 270.000nän artıq keşe terkälgän. Ukrainada (Qırım yarımutırawında, Xerson ölkäsendä), Räsäydä (nigezdä Krasnodar häm Stavropol kraylarında) häm Üzbäkstan (başlıça Toshkent (Taşkent) belän Farg'ona (Färğänä) ölkälärendä) yäşilär.

Törkemnär

Dala yaq (Noğay Tatarlar), Taw Aldı (Tatlar) häm Könyaq yar buyı (Yalıböylüler) Tatarları subetnik törkemnärenä bülenälär.

Tel häm yazu

Qırımtatar telendä söyläşälär. Yazuda 1926. yılğa qädär Ğäräp älifbasın, 1940. yılğa qädär Latín älifbasın (Jañalifkä oxşaş), 1940 Urıs älifbasın (östämä xäreflärsez, digraflarnı qullanıp), 1990. yıllardan qabat Latín älifbasın (Törek älifbası nigezenä Q häm Ñ quşqaç) qullanalar.

Din

Möselman-Sönnilär. Íslamnı Altın Urda däwerendä qabul itkän, dip uylanıla. Íslamğa qädär Qırımtaralarnıñ babaları öleşçä Xristian yäki Yähüd dine totuçıları bulğan.

Atalar

Qırımtatarlar etnogenezendä Xäzär, Qıpçaq, Nuğay, şulay uq cirle qäbilälärdän Tawır, Kimmeri, Törki Alan häm başqa qatnaşqan. Hunnarnıñ häm Skíflarnıñ yoğıntısı da bar. berböten xalıq bularaq formalaşuları Altın Urda häm ul tarqalğanda Qırım Xamlığı däwerendä turı kilä.

Tarıx

Räsäy Qırım Xanlığın basıp alğaç, Qırımtatarlar 1850. yıllardan Törkiägä küçä başlílar.

Zamança taríx

1918-1920. yıllarda yarım möstäqil Qırım Cömhüriäte, 1921. yılda RSFSRda Qırım ASSR oyıştırıla; 1945.tä autonomí yuqqa çığarıla.

İkençe Bötendönya Suğışı barışında Qırım okkupasí waqıtında (1941-1943) Nazi propaganda säbäple küp Qırımtatarlar Almannar tarafında Sovet xökümäte häm Bolşevik partizannarı qarşı suğışalar, etnik çıstartularda (Yähüdlär häm Urıslarğa qarşı) qatnaşalar.

Deportasí

1944. yılnıñ Mayında Qırımtatarlar (238,5 meñ keşe) Qırımnan möcbüri räweştä Seber, Urta Asía häm Urta İdel byuylarına sörelä. Ayawsız qırıs şartlarda ütkärelgän küçerü barışında häm sürgendäge berençe aylarda Qırımtatarlarnıñ çama belä yartısı ülä.

Reabilitasí

1967. yılda Qırımtatarlarnıñ konstitution xoquqı çiklängän räweştä torğızılsa da, 1980. yıllarnıñ axırlarına qädär alarğa üz watannarına qaytu röxsät itelmi. Üz illärenä qaytaqn Qırımtatarlarnıñ ber öleşetorğızu öçen köräşä. 1992. yılda Qırımğa cömhüriät xäläte birelä.

1990. yıllardağı Üzbäkstanda etnik çıstratular säbäple Färğänä üzenendä yäşäğät Qırımtatarlar Awrupağa küçtä.