Amerika Quşma Ştatları: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Amerika Quşma Ştatları latin yazuında])
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Marat-avgust (бәхәс | кертем)
Юл номеры - 258: Юл номеры - 258:
<references />
<references />
{{stub-lat}}
{{stub-lat}}
[[Төркем:Amerika Quşma Ştatları| ]]
[[Төркем:АКШ]]


[[ie:Unit States de America]]
[[ie:Unit States de America]]

31 гый 2016, 01:56 юрамасы

Amerika Quşma Ştatları
United States of America
USA
AQŞ flag AQŞ herb
(täfsille) (täfsille)
Şiğär:
Himn:
AQŞ urnaşıluı
Räsmi tel İngliz (de fakto)
Däwlät tözeleşe
Başqala Waşington, D.C.
Ere şähärlär
Prezident Barack Hussein Obama II
Vice Prezident Cozef Robinnet Bayden, Jr.
Mäydan
– Tulayım
– % Su

9 372 610 km² km²
4.87%%
Xalıq
– Tulayım (2003)
Tığızlıq

302 087 000
9/km²
Aqça Amerika Quşma Ştatları dolları (USD)
TMP
TMP keşe başına
Waqıt quşağı UTC -5/-10, DST
TLD .us, .com, .edu, .mil, .um, .gov…
Şaltıratu kodı +1


Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Amerika Quşma Ştatları (inglizçä United States of America) - Tönyaq Amerikada urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası - Waşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.

Etimologiya

Americas terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya säyäxätçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklarasiä 13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiä bulıp tora.

Geografiä

AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Meksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawai Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñgezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.

AQŞnıñ iñ biek noqtası - Mk'Kinli tawı (6, 194 m). Qıyalı tawlar isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.

AQŞnıñ mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barlıq törlären dä tabıp bula diärlek.

Başisem

Tarixi datalar

  • 1607 — Ceymestawn, Virdjiniä'da berençe koloniä barlıqqa kilä.
  • 1620 — Plimut şähärendä berençe Yaña Angliä koloniäse.
  • 1626 — Niderlandlar keşeläre Yaña Amsterdam şähärenä nigez sala, soñınnan Nyu York isemen ala
  • 1776, 4 Yül — Böyek Britaniädän azatlıqnı iğlan itkän deklarasiä qabul itelä.
  • 18121815 — 1812-1814 ellar İngliz-Amerikan suğışı
  • 1819, 21 fevral — Florida ştatı 5 million dollarğa satıp alına
  • 1830 — Hindistan Kaldırma Yasası qabul itelä
  • 18461848 — Amerika-Meksika suğışı, näticädä AQŞ elekkege Meksikanıñ yartı territoriäsenä däğwa itä
  • 18611865 — Grajdannar suğışı, qollıq tıyıla
  • 1867 — Rusiädän Al'aska satıp alına
  • 1913, 23 dekabr — Federal Reserv Sisteması tözelä
  • 1917 — AQŞ Antanta yağında Berençe bötendönya suğışına kerä
  • 1941, 7 dekabr — Yaponnar Perl-Harbor'ğa höcüm itä, AQŞ İkençe bötendönya suğışına kerä
  • 1945 6 häm 8 august — Hirosima häm Nagasaki şähärlärenä atom-töş bomba kullanıla, 250 meñgä yaqın keşe wafat
  • 1961 20 ğıynwar — Djon Fidjerald Kennedi Amerika Prezidentı itep iğlan itelä
  • 1962
    • Karib krizisı
      • 8 sentabr — Sovyet qalqannarı Kubağa kilä
      • 14 oktabr — qalqannar hava fotolar yärdämendä faş itelä
      • 28 oktabr — Nikita Xruşçov Kubadan qalqannarnı alu turında iğlan itä
  • 1963
    • may — Birmingem, Alabama'da tän töse buyınça diskriminatsiägä qarşı dulqınlanular
    • 22 noyabr — Djon Fidjerald Kennedi üterelä
  • 19641973 — Vyetnam suğışı
  • 1969, 21 yül — Niel Armstrong Ayğa ayaq basa
  • 1973, mart — 1974, 9 avgust — Wotergeyt skandalı, Prezident Riçard Nikson Aq Yortnı taşlap kitärgä mäcbür
  • 1987 19 oktabr — «Qara düşämbe» Dow Cons Industrial Indexı 22.68% yuğalta
  • 1991 — Farsı qultığında suğış
  • 1992 - Los Andjelesta Qara bunt
  • 2001 — Nyu Yorkta 11 sentabr terror aktı
  • 2003 — Ğıyraq suğışı
  • 2005 — sentabr - Katrina dawılı

Administrativ büleneş

Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar rayonnarğa bülenä. float=right

Ştatlar isemlege:

  • Alabama
  • Alaska
  • Arizona
  • Arkansas
  • Aydaho
  • Ayowa
  • Könyaq Dakota
  • Könyaq Karolina
  • Corcia
  • Delawer
  • Florida
  • Hawai
  • İllinoys
  • İndiana
  • Kalifornia
  • Kanzas
  • Kentukki
  • Kolorado
  • Konnektikut
  • Könbat Virjinia
  • Luiziana
  • Massaçusetts
  • Men
  • Merilend
  • Miçigan
  • Minnesota
  • Mississippi
  • Missuri
  • Montana
  • Nebraska
  • Nevada
  • Nyu Hempşir
  • Nyu Cersi
  • Nyu Meksiko
  • Nyu York
  • Ohayo
  • Oklaxoma
  • Oregon
  • Pennsilvaniä
  • Rod Aylend
  • Tönyaq Dakota
  • Tönyaq Karolina
  • Tennessi
  • Texas
  • Wayoming
  • Vermont
  • Virciniä
  • Wiskonsin
  • Waşington
  • Yuta

Säyäsät

AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal'. Lokal' xäkimiät ğädättä munisipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xäkimiät organnarına keşelär küpçelek prinsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional prinsip faydalanılmıy. Saylaw xoquqı 18 yäştän birelä.

Federal häkimiät öç bülektän tora:

  • Qanuni, ike kameralı Kongres (Senat and Waqillär Palatası) - federal qanunarnı qabul itä, suğışnı iğlan itä, kileşülärne raslıy, impiçment eşen başlaw hoquqlarına iä.
  • Xökümät, Prezident häm Ğäskärlärneñ Baş Citäkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslaw h.b. xoquqlarğa iä.
  • Xakim, Yuğarı Xakim häm federal xakimnär.

Waqillär Palatası 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitutsion okrugnı täqdir itä. Okruglar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike srok däwamında çitäkçelek itä.

İqtisad

AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.

2005 yıl sannarı

Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar Eşsezlek - 4,6% BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3% İnflasiä - 2,4% Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar

Demografiä

Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ döñyäda öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay häm Hindstannan kilä.

AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alarnıñ töp çığış illäre - Almaniä, İrlandiä, Angliä. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.

İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip isäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğailälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50%tan azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).

Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 şähärläşkän kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Xyuston) - 2 millionnan artıq.

Rasa/Etnik çığış (United States Census) (2005)[1]
Aq Amerikan 74.67%
İspanik yäki Latino 14.50%
Afrika Amerikanı 12.12%
Aziä Amerikanı 4.32%
Hindi 0.82%
Hawai keşeläre 0.14%
Başqalar 7.92%


AQŞnıñ iñ küp keşe yäşägän urınnar
Rang Şähär Xalıq sanı
Xalıq sanı
Tığızlığı
1 q.mile
Xalıq sanı
Tığızlığı
1 km²
Metro
Çirlek
Region[2]
xalıq sanı
(2006)
rang
1 Nyu York 8,143,197 26,720 10,316 18,818,536 1 Tönyaq-köçığış AQŞ
2 Los Anceles 3,844,829 8,567 3,165 12,950,129 2 Könbatış AQŞ
3 Çikago 2,842,518 12,604 4,867 9,505,748 3 Urta Könbatış
4 Xyuston 2,016,582 3,480 1,344 5,539,949 6 Könyaq AQŞ
5 Filadelfiya 1,463,281 10,883 4,202 5,826,742 5 Könyaq-könçığış

Bäyrämnär

Data Tatar iseme İngliz iseme Östämälär
1nçe ğıynwar Yaña yıl New Year’s Day
Ğıynvarnıñ öçençe düşämbese Martin Lüter King Köne Martin Luther King, Jr. Day
Fevralneñ öçençe düşämbese Prezidentlar köne Presidents' Day C. Waşington tuğan kön
Maynıñ soñğı düşämbese Suğış qırında ülgännärne iskä alu köne Memorial Day
4nçe iül Azatlıq köne Independence Day
Sentabrneñ berençe düşämbese Xezmät köne Labor Day
Oktabrneñ ikençe düşämbese Kolumb köne Columbus Day Ameriqanı açqan kön
11nçe noyabr Veterannar köne Veterans Day
Noyabrneñ dürtençe pänceşämbese Räxmät köne Thanksgiving Day
25nçe dekabr Raştua Christmas


Sıltamalar

  1. United States Census (2005)
  2. Figure A–3. Census Regions, Census Divisions, and Their Constituent States. U.S. Census Bureau. 2007-06-17 тикшерелгән.