Перу

Перу República del Perú Piruw Mama Llaqta Piruw Suyu Байрак Илтамга Бәйсезлек 1821 елның 28 июле (Испаниядән) Идарә итү формасы Конституцион республика Рәсми тел испан һәм кечуа телләре Башкала Лима Президент Алан Гарсия Перес Премьер-министр Хавьер Веласкес Кескен Мәйдан – Барлыгы – % Су 1 285 220 км² 8,8% Халык саны – Барлыгы (2009) – Тыгызлык 29 546 963 кеше 21,7 кеше/км² Акча Яңа соль Вакыт UTC -5 Пәрәвез домены .pe Телефон коды 51

Перу́ (исп. Perú, кеч. Piruw, аймара Piruw), рәсми атамасы Перу́ Җөмһүрияте (исп. República del Perú, кеч. Piruw Mama Llaqta, аймара Piruw Suyu) — Көньяк Америкада урнашкан дәүләт. Төньяк-көнбатышта Эквадор белән, төньякта Колумбия белән, көнчыгышта Бразилия белән, көньяк-көнчыгышта Боливия һәм Чили белән чиктәш. Көнбатышта Тын океан сулары белән юыла.

Перу тарихы

Төп мәкалә: Перу тарихы

Иртә чор

Тарихчылар фикеренчә, бу территорияләрдә беренче кешеләр якынча б.э.к. 9000 еллар тирәсендә килеп чыккан. Иң борынгы торак урыны буларак Норте-Чико санала. Аның килеп чыгу вакыты б.э.к. 3000 ел белән б.э.к. 1800 ел арасына туры килә.

Инклар дәүләте

Б.э. XII гасырында инклар кабилә булып Урубамба елгасы үзәнендәге Куско тирәсендә оешалар. Инкларның аерым халык түгеллеген, ә бары тик идарә итүче класс икәнлеген искәртеп үтәргә кирәк. 1438 елда алар Сапа Инка җитәкчелегендә дәүләтләрен киңәйтә башлыйлар. Дәүләтнең чәчәк атуы XVI гасырның башына туры килә. Аларның дәүләтләре Тауантинсуйу дип атала. Тауантинсуйу Колумбка кадәрге Американың иң зур империясе була. Төньякта аның чиге хәзерге Колумбиядәге Патия елгасы буенча, көньякта хәзерге Чилидагы Мауле елгасы буенча үтә торган була. Көнчыгышта инклар хакимияте бүгенге Бразилия, Парагвай һәм Аргентина дәүләтләренең җирләрен үз эченә алган була.

Инклар чорында җир эшкәртү киң таралган була. Җирне таяклар белән йомшарталар, сабан билгеле булмый. Кукуруза, маниока, бәрәңге, помидор, борчак, тәмәке, кока һәм мамык үстерелә. Йорт хайваннарыннан лама асрала. Мамыктан һәм йоннан кием туку, чүлмәкчелек, алтын, көмеш, бакыр һәм бронзадан әйберләр ясау гаять зур үсешкә ирешкән була. Кадаклар билгеле булмый. Халыкның төп өлеше булган игенчеләр бергәләп җир эшкәртүче җәмгыятьләр корып яшиләр. Уңышның өчтән бере инкларның милкенә, тагын өчтән бере гыйбадәтханәләргә күчә торган була.

Перуның испаннар тарафыннан яулап алынуы

Панамада яшәүче Франсиско Писарро, Диего де Альмагро исемле конкистадорлар һәм Эрнандо де Луке исемле рухани 1524 елда Перуны яулап алу эшен башлыйлар. 1531 елда Писарро 227 кешелек гаскәр белән өченче экспедициясенә чыга. 1533 елда Писарро, Перу эчендәге каршылыклардан файдаланып, Перу дәүләтенең башкаласын - Куско шәһәрен ала.

1535 елда ул Лима шәһәренә нигез сала.

Индеецлар берничә тапкыр испаннарга каршы баш күтәрәләр. Алар арасында иң эресе 1780-1781 елларда Хосе Габриэль Кондорканка җитәкчелегендәге баш күтәрү була. Ләкин ул уңышка ирешми, баш күтәрү канга батырыла, Кондорканка исә җәзалап үтерелә.

Бәйсезлек өчен көрәш

Латин Америкасының бәйсезлек өчен көрәше чорында Перу Испаниянең терәге булып тора, моннан испан гаскәрләре күрше вице-корольлекләрдәге баш күтәрүчеләргә каршы җибәрелә торган була. 1823 елда испаннар Перуны 1821 елда Чилидан килеп Перуның бәйсезлеген игълан иткән Сан-Мартин исемле җитәкченең кулыннан кире тартып алалар.

1824 елда төньяктан Перуга Боливар яклы Сукре гаскәрләре керә. Алар испаннарны тар-мар итәләр. Перу вице-корольлеге бүгенге Перуга һәм Боливиягә бүленә.

Азатлык игълан иткәннән соң 20 ел дәвамында Перуның тарихы Боливия белән сугышларга, халык күтәрелешләренә һәм хакимият алмашынуларына бай була.

Мачу Пикчу - инкларның "югалган" шәһәре

• 1531—1533 — испан конкистадорлары Перу җирләрен яулыйлар.
• 1535 — Лимага нигез салына.
• 1544 — Перу вице-корольлеге нигезләнә.
• 1821 — Перуның вакытлы бәйсезлеге.
• 1823 — бәйсезлекне югалту.
• 1824 — Аякучо янында сугыш. Испан колнизаторлары тар-мар ителә. Бәйсезлек игълан ителә.
• 1877 — Пакоча култыгында сугыш.
• 1932—1933 — Перу-Колумбия сугышы
• 1941 — Перу-Эквадор сугышы
• 1965 — сул карашлы төркемнәр хакимиятне бәреп төшерү буенча актив эшчәнлек алып баралар.
• 1968 — хәрбиләр хакимиятне үз кулына ала. Дәүләт башына Хуаном Веласко Альварадо җитәкчелегендәге сул офицерлар килә. 1980 елда алар хакимиятне граждан хөкүмәткә кире кайтаралар.
• 1981 — Пакиш сугышы
• 1995 — Альто-Сенепа сугышы
• 2001 — Фухимори режимының бетүе.
• 2001—2006 — Алехандро Толедо президент була.
• 2006 — Алан Гарсия президент буларак сайлана.

Административ төзелеше

Перу 24 департаментка һәм 159 провинциягә бүленә.

Сәяси корылышы

Перу — җөмһүрият. Перу конституциясе буенча президент дәүләт һәм хөкүмәт башлыгы булып тора.

Парламент — Перу Җөмһүриятенең халык тарафыннан биш елга сайланып куелган 120 депутаттан торучы бер палаталы Конгрессы.

Географик мәгълүмат

Көнбатышта, Тын океан ярлары буенча чүлле киң түгел үзәнлекләр тамасы сузылган (Коста дип атала). Көнчыгышта — 6768 мга (Уаскаран тавы) җитүче Анд таулары (Сьерра). Шулай ук көнчыгышта Амазонка үзәнлеге ята.

Файл:GEOPERUMAP.SVG

Перуның топографик картасы

Елгалар арасында иң зурысы - Амазонка, күлләрдән - Титикака һәм Хунин.

Икътисад

Өстенлекләр: файдалы казылмаларның, шул исәптән нефтнең дә күплеге. Тын океанда балыкның күплеге. Мамык, кофе и каучук мөһим культуралар булып тора. Алга киткән текстиль сәнәгате.

Кимчелекләр: металларга һәм башка товарларга дөньякүләм бәягә бик нык бәйлелек. Бәяләрнең тибрәнүе сәүдәгә һәм инвестицияләргә комачаулый. Озакка сузылган приватизация. Коррупция һәм артта калган инфраструктура инвестицияләргә каршылык тудыра. Банк өлкәсе көчсез.

Чыганак

http://ru.wikipedia.org/wiki/Перу http://en.wikipedia.org/wiki/Peru