Төрекмәнстан

Төрекмәнстан Türkmenistan Байрак Илтамга Бәйсезлек 1991 ел, 27 октябрь (СССРдан) Идарә итү формасы Президент җөмһүрияте Рәсми тел төрекмән теле Башкала Ашхабад Эре шәһәрләр Ашхабад, Дашогуз, Төрекмәнабад Президент Гурбангулы Бердымөхәммәдов Мәйдан – Барлыгы – % Су 491 200 км² 4,9% Халык саны – Барлыгы (2008) – Тыгызлык 5 179 571 кеше 10 кеше/км² Акча төрекмән манаты Вакыт UTC +5 Пәрәвез домены .tm Телефон коды 993

Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) - Урта Азияда урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.

Тарих

• Б.э.к. II меңьеллыкта бүгенге Төрекмәнстан территориясендә Маргиан цивилизациясе булган.
• Б.э.к. VI—IV гасырларда бу җирләр иранлы Ахеменидлар дәүләтендә, соңрак Александр Македонский кулында булган.
• Б.э.к. III гасыр — Парфия патшалыгы эчендә (башкаласы — Ниса), соңрак Сасанидлар дәүләте составында.
• V-VIII гасырларда эфталитлар, төркиләр, гарәпләр һөҗүменә дучар була. 776—783 елларда җирле халык Хашим ибне Хәким (Муканна) җитәкчелегендәге гарәпләргә каршы баш күтәрүдә катнаша.
• IX-X гасырларда Таһирилар, Саманилар дәүләтендә.
• XI гасырда Төрекмәнстан территориясы угызлар тарафыннан яулап алына. Соңрак, угызларның җирле иранлылар белән кушылуы нәтиҗәсендә, хәзерге төрекмән этносы барлыкка килә. XI-XIII гасырларда башкаласы Мерв шәһәре булган беренче төрекмән Сәлҗүкләр дәүләте барлыкка килә.
• XIII гасыр башында монголлар тарафыннан яулап алына һәм Илханнар дәүләтенә, соңрак Тимурилар дәүләте составына керә.
• XVI-XVII гасырлар - Хива ханлыгы һәм Бохара ханлыгына керә.
• 1869—1885 еллар - Россия империясы тарафыннан яулап алына (Каспий арты өлкәсе).
• 1917 ел, ноябрь — декабрь - совет хөкүмәте урнаштырыла.
• 1924 ел, 27 октябрь - Төрекмән Совет Социалистик Җөмһүрияте төзелә.
• 1948 ел, октябрь - Ашхабадда көчле җир тетрәве нәтибәсендә 60-100 мең кешенең гомере өзелә.
• 1990 ел - Җөмһүрият Президенты урыны барлыкка килә. Ул урынны аңа кадәр җөмһүрият белән идарә иткән Сапарморат Ниязов ала.
• 1991 ел, октябрь - Җөмһүриятнең Югары Советы бәйсезлек игълан итә, ТССҖның атамасы Төрекмәнстанга үзгәртелә.

Төрекмән егете дөясе белән бергә, XX гасыр башы, Прокудин-Горский фотосурәте

• 2007 ел, 11 февраль - Президент урынына Гурбангулы Бердымөхәммәтов сайлана.

Географик мәгълүмат

Төрекмәнстанның иярченнән төшерелгән фотосы

Территориясының 80 % артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.

Административ бүленеш

• Ашхабад шәһәре
• Ахал вәлаяте. Башкаласы - Аннау (картада - 1)
• Балкан вәлаяте. Башкаласы — Балканабад (Нәбит-Даг) (2)
• Дашогуз вәлаяте. Башкаласы — Дашогуз (Ташауз) (3)
• Лебап вәлаяте. Башкаласы — Туркменабад (4)
• Мары вәлаяте. Башкаласы — Мары (5)

Төрекмәнстан өлкәләре

Икътисад

СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70 % тәшкил итә.

Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:

• 1999 — 16 %,
• 2000 — 18 %,
• 2001, 2002 — 20 %,
• 2003 — 17 %,
• 2004 — 21 %.

Халык

Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда — 3 534 мең, 1995 ел санавы буенча — 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 — 5 200 мең, 2001 ел башы — 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май — 5410 мең; 2001 ел, 1 август — 5478,9 мең кеше.

Халыкның якынча 90 % - төрекмәннәр, 4 % - үзбәкләр, 3 % - руслар. Шулай ук азәриләр, казаклар, татарлар һ.б. халыклар да яши.

Гаскәр

Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм офицер.

Чыганак

• http://ru.wikipedia.org/wiki/Туркмения
  http://en.wikipedia.org/wiki/Turkmenistan#Geography