Nobel büläge

Файл:220px-DSCN0732Nobel.JPG

Nobel bülägeneñ altın medale

Nobel büläge (Нобель бүләге) - fänneñ meditsina häm fiziologiä, fizika, ximiä, ädäbiät häm solıx ölkälärendä birelä torğan dönyanıñ iñ möhim büläge. Ekonomika ölkäsendäge büläk 1968 elda Şwedsiä üzäk bankı tarafınnan Alfred Nobel istälegenä bağışlap birelä. Berençe tapqır Nobel büläge 1901. yılda birelä başlí. Nobel Solıx büläge küp belgeçlär tarafınnan säysi yaktan yoğıntığa birelgän dip täñqitlänä. Solıx bülägennän qala, Nobel büläkläre Stockholm şähärendä el sayın 10. Dekäberdä, Alfred Nobelneñ ülgän könendä tapşırıla. Härber büläk alüçı, ğädät buyınça, cíılğan qunaqlar aldında leksiä belän cığış yasarğa tieş.

Alfred Nobel'neñ wasiäte

Nobel üzeneñ baylığınıñ 94%, yäğni 31 Şwed kronasın, fondqa tapşıra. Nobel'neñ qaldırğan wasiäte tübändägedän ğibärät:

Minnnän qalğan mölkät tübändägeçä faydalanırğa tieş: Kapital minem wasiät idäräçeläre tarafınnan saqlí xissiälärgä salınırğa tieş häm alar fondnı täşkil itä. Şul fondtağı aqçanıñ protsentları yıl sayın büläk formasında üzkän yıl eçendä keşelelelek öcen iñ zur fayda kitergän ahellärgä taratılırğa tieş. Äytelgän prosent biş öleşkä bülenergä tieş, wä şul öleşlar tubändägeçä tapşırıla: ber öleşe - fizikä ölkasenä qarağan iñ möhim açış yasawçığa yäki uylap tabuçığa; ber öleşe - ximiägä qarağan iñ zur açış yäki alğarış yasawçığa; ber öleşe - fiziologiä vä meditsina ölkäsendä yasalğan ıñ zur açış yasawçığa; ber öleşe - matur ädäbiätneñ idealistik yünäleşenä qarağan iñ aldıngı avtorğa; ber öleşe - millätlär arasında duslıq mönäsäbätläre, armiä sanın kimetü, häm solıx kongressların oyıştıru ölkälärendä iñ zur eş başqaruçıga. Fizika häm ximiä ölkäsendäge büläklärne Şwed Fännär Akademiäse; fiziologiä häm meditsina büläklären Stockholm'da urnaşqan Caroline İnstitutı; matur ädäbiät bülägen Stockholm Akademiäse, häm Solıx bülägen - Norwegiä Storting saylağan biş keşe komitetı bilgelärgä tieş. Min şunı belderäm, büläkne birgändä bülaklänüçeneñ milläte qaralırğa tieş tügel, in layıqlısına berlergä tieş, Skandinavia keşe bulu-bulmawı möhim tügel.

Büläkläw tärtibe

Tieşle komitetlar Nobel büläge laureatların Öktäber aenda iğlan itä. Şunnan soñ, bülaklär tantanalı räweştä 10. Dekäberdä tapşırıla. Sönğı yıllarda banket Stockholm Şähär Sarayında ütä.

Büläk maksimum öç laureatqa birelä ala. Härber büläk altın medal'dän, diplom häm aqçadan tora. Xäzerge waqıtta aqçalata büläkneñ zurlığı - $1 million çaması.

Matematikä buläge

Alfred Nobelneñ büläkne matemtiklarğa birmäw mäs'äläse buyınça törle fikerlär yöri. Nobel wasiäte praktik açışlar turında süz yörtä, ä matematika isä, praktik fännär rätenä kermi. Ikençe säbäbe - 20. yöz başında Şwedsiädä inde matematika ölkäsendä zur bülakneñ buluı. Şulay uq, legenda räweşendä, Nobel xatınınıñ ber matematik belän bulğan mäxäbbäte atalsa da, bu legenda çınğa aşuı mömkin tügel, çönki Nobel berqayçan da öylänmägän bulğan.

Qızıqlı mäğlümätlär

Nobel bülägen ike tapqır aluçılar

• Maria Skłodowska-Curie: Fizika 1903, radionurlanış äçışı öçen; Ximiä 1911, çista radiumnı ayırğan öçen
• Linus Pauling: Ximiä 1954, hibrid orbital teoriä öçen; Solıx 1962, atom-töş sınawlarnı tuqtatu öçen alıp barğan köräşe öçen;
• John Bardeen: Fizika 1956, tranzistornı uylap tabu; Fizika 1972, ütäütkäröçänlek teoriäse (BCS teoriäse) öçen;
• Frederick Sanger: Ximiä 1958, insulin molekulasının strukturasın açqan öçen; Ximiä 1980, virus nukleotidın tärtipkä kertü öçen.

Ğailä büläkläre

Tarixta Curie ğailäse biş Nobel bülägen alğan:

• Maria Skłodowska-Curie, Fizika 1903 häm Ximiä 1911
• Xäläl cefete Pierre Curie, Fizika 1903
• Qızları Irène Joliot-Curie, Ximiä 1935
• Kiäwläre Frederic Joliot-Curie, Ximiä 1935

Sıltamalar

• Nobel büläge (ingl)
• Norwegiä Nobel Institutı (ingl)