Чуашстан: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Чуашстан latin yazuında])
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
IanraBot (бәхәс | кертем)
к clean up using AWB
Тамга: кире кагылган
Лнгтат (бәхәс | кертем)
Исправлено правописание
Тамга: Мобиль җиһаз ярдәмендә үзгәртү Мобиль кушымта аша үзгәртү iOS кушымтасы аша төзәтмәләр
Юл номеры - 1: Юл номеры - 1:
{{АТБВМ}}[[Рәсем:Cheboksary Government House.jpg|400px|thumb|right|Чуашстан хөкүмәте йорты]]
{{АТБВМ}}[[Рәсем:Cheboksary Government House.jpg|400px|thumb|right|Чувашия хөкүмәт йорты]]
'''Чуашстан Республикасы''' (''Чуашия'', {{lang-cv|Чӑва́ш Республики́}}, {{lang-ru|Чувашская Республика}}) — [[Русия Федерациясе]] составына кергән [[Русия республикалары|республика]]. Башкаласы — [[Шупашкар]] шәһәре.
'''Чувашия Республикасы''' (''Чувашия'', {{lang-cv|Чӑва́ш Республики́}}, {{lang-ru|Чувашская Республика}}) — [[Россия Федерациясе]] составына кергән [[Россия республикалары|республика]]. Башкаласы — [[Шупашкар]] шәһәре.


Халык саны – 1 251 619 кеше ([[2010]]). Мәйданы – 18 300 км².
Халык саны – 1 251 619 кеше ([[2010]]). Мәйданы – 18 300 км².


Дәүләт телләре буларак [[чуваш теле|чуваш]] һәм [[урыс теле|урыс]] телләре исәпләнә.
Дәүләт телләре буларак [[чуваш теле|чуваш]] һәм [[рус теле|рус]] телләре исәпләнә.


== География ==
== География ==

31 дек 2019, 14:06 юрамасы

Чуашстан
рус. Чувашская Республика
чуаш. Чăваш Республики
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 13 февраль 1992
Сурәт
Рәсми исем Чӑваш Республики — Чӑваш Ен
Рәсми тел рус теле һәм чуаш теле
Гимн Чуашстан Республикасы һимны
Дөнья кисәге Европа
Дәүләт  Россия
Башкала Чабаксар
Административ-территориаль берәмлек Россия[1]
Сәгать поясы MSD һәм Европа/Мәскәү[d][2]
Геомәгълүматлар Data:Russia/Chuvash Republic.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы глава Чувашской Республики[d]
Хөкүмәт башлыгы Олег Николаев (1969)[3]
Халык саны 1 207 875 (1 гыйнвар 2021)
Нәрсә белән чиктәш Түбән Новгород өлкәсе, Мари Иле, Татарстан, Сембер өлкәсе һәм Мордовия
Кулланылган тел чуаш теле
Мәйдан 18 300 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт cap.ru(рус.)
Харита сурәте
Һәйкәлләр исемлеге [d]
Феноменның икътисады экономика Чувашской Республики[d]
Номер тамгасы коды 21 һәм 121
Монда җирләнгәннәр төркеме [d]
Карта
 Чуашстан Викиҗыентыкта

Чувашия хөкүмәт йорты

Чувашия Республикасы (Чувашия, чуаш. Чӑва́ш Республики́, рус. Чувашская Республика) — Россия Федерациясе составына кергән республика. Башкаласы — Шупашкар шәһәре.

Халык саны – 1 251 619 кеше (2010). Мәйданы – 18 300 км².

Дәүләт телләре буларак чуваш һәм рус телләре исәпләнә.

География

Як Рәсәй субъекты
Төньяк Мари Ил
Көнбатыш Нижгар өлкәсе
Көньяк-көнбатыш Мордовия
Көньяк Сембер өлкәсе
Көнчыгыш Татарстан

Чуашстан Республикасы Көнчыгыш Аурупа тигезлегендә, күбесенчә Иделнең уң ярында, Сыры һәм Зөя елгалар арасында урнаша. Чуашстанның иң биек ноктасы — 286,6 м (Шомырша районының Яблоновка авылы янында).

Файдалы казылмалар

Фосфоритлар, янучан сланец (запаслар — 199,1 млн. т.), торф чыганаклары.

Климат

Климат — уртача континенталь, июльнең уртача температурасы — +19,3 °С, гыйнварның уртача температурасы — -12,7 °С. Уртача еллык явым-төшем күләме 450—500 мм.

Гидрография

Төп елгалар — Идел (Чабаксар сусаклагычы), Сыры, Цивиль, Аниш, Бездна, Киря, Меня, Гөбенә, Бола.

Туфраклар, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы

Республиканың төньяк районнарда — кәсле-көлсу туфраклар, көньяк-көнбатышында — кара туфраклар. Республика күбесенчә урманлы дала зонасында урнаша (Идел аръягындагы өлеше төньяк тайга кече зонасында урнаша). Урманнар территориянең якынча 32% өлешне биләп торалар; нарат, чыршы, каен, имән, юкә күпчелеген тәшкил итәләр.[4]

Хайваннар дөньясы: көрән аю, бүре, төлке, урман мәчесе, сусар, ондатра, тиен, сөркә, янутсыман эт, поши, һ.б.

Тыюлыклар

  • Сыры буе тыюлыгы
  • «Чăваш Вăрмане» («Чуаш урманы») милли паркы

Тарих

Чуашия территориясендә неолит, палеолит һәм мезолит памятниклары сакланып калганнар. Безнең эрага кадәр 3-нче меңъеллыкта Урта Иделгә фин-угыр кабиләләр арасында көньяктан килгән Фатьяново һәм Баланово археологик культуралары кабиләләре барлыкка киләләр; безнең эрага кадәр 2-нче меңъеллыкта монда Абашево һәм бура археологик культуралары кабиләләре киләләр. Алар белән монда терлекчелек, китмән игенчелеге барлыкка киләләр.

X гасырда Урта Иделдә Идел буе Болгары барлыкка килә. 1236 елда Идел буе Болгарны Алтын Урда гаскәрләре яулап алалар. Чуашиянең төньяк районнарга күчереп урнашкан болгарлар һәм фин-угыр халыклары аралашу нәтиҗәсендә XV гасырда чуаш халкы барлыкка килә.

1551 елда тау ягында торучы, ә 1552 елда болын ягында торучы чуашлар территорияләре Мәскәү дәүләтенә кушылалар. 15521600 еллар эчендә Чабаксар (беренче тапкыр 1469 елда телгә алына), Алатыр, Чуел һәм Ядернә ныгытмалары төзеләлгәннәр.

Казан ханлыгы яулап алуыннан соң чуашларга православ дине көчләп кертелә башлый.

1552 елдан чуаш җирләре Казан сарае Приказы белән идарә иткәннәр. 1708 елда алар Казан губернасы составына кертеләләр.

18911894 елларда Мәскәү-Казан тимер юлының АлатырШәехран (Канаш) — Казан тимер юл сызыгы төзелә.

1917 елның революциягә кадәр хәзерге Чуашстан җирләре Казан (Козьмодемьянск, Чабаксар, Ядернә, Чуел өязләре) һәм Сембер (Курмыш, Алатыр, Буа өязләре) губерналары составында булганнар.

1920 елның 24 июнендә Чуаш автономияле өлкәсе барлыкка килә. 1925 елның 25 апрелендә ул Чуаш Автономияле Совет Социалистик Республикасына үзгәртеп корыла.

19291936 елларда республика Нижгар крае (1932 елданГорький крае) составында булган.

1992 елның 13 февральдә «Чуаш ССРның исемен үзгәртү турында» законы кабул итүдән соң, Чуаш ССР үз исемен Чуашия Республикасына алыштыра.[5]

Административ-территориаль бүленеше

Чуаш Республикасында 21 административ район , 9 шәһәр, 8 шәһәр тибындагы бистә, 1700гә якын авыл исәпләнә.

Башкала

Башкаласы — 500 меңнән артык кеше яшәгән Чабаксар шәһәре.

Муниципаль районнар

Чуашия административ картасы
Район Чуашча исеме Үзәге
1 Алатыр районы Улатăр районĕ Алатыр шәһәре
2 Әлек районы Элĕк районĕ Әлек авылы
3 Батыр районы Патăрьел районĕ Батыр авылы
4 Урнар районы Вăрнар районĕ Урнар бистәсе
5 Епрәч районы Йĕпреç районĕ Епрәч бистәсе
6 Канаш районы Канаш районĕ Канаш шәһәре
7 Кузлаука районы Куславкка районĕ Кузлаука шәһәре
8 Комсомол районы Комсомольски районĕ Комсомол авылы
9 Красноармейски районы Красноармейски районĕ Красноармейское авылы
10 Кызыл Чутай районы Хĕрлĕ Чутай районĕ Кызыл Чутай авылы
11 Мария Посады районы Сĕнтĕрвăрри районĕ Мария Посады шәһәре
12 Моргауш районы Муркаш районĕ Моргауш авылы
13 Порецк районы Пăрачкав районĕ Порецки авылы
14 Ормар районы Вăрмар районĕ Ормар бистәсе
15 Чуел районы Çĕрпӳ районĕ Чуел шәһәре
16 Чабаксар районы Шупашкар районĕ Күгеш бистәсе[6]
17 Шомырша районы Шăмăршă районĕ Шомырша авылы
18 Шөмерлә районы Çĕмĕрле районĕ Шөмерлә шәһәре
19 Ядернә районы Етĕрне районĕ Ядернә шәһәре
20 Ялчык районы Елчĕк районĕ Ялчык авылы
21 Янтык районы Тăвай районĕ Янтык авылы

Халык

Моны да карагыз: Чуашия халкы

Милли составы

2010 ел буенча Республикада 106 төрле милләт вәкиле яши дип санала.

Милләт 1926 ел,
мең кеше (*)
1939 ел,
мең кеше (*)
1959 ел,
мең кеше (*)
1970 ,
мең кеше (*)
1979,
мең кеше (*)
1989,
мең кеше (*)
2002,
тыс. чел. (*)
2010 ел
мең кеше [7]
чуашлар 667,7 (74,7 %) 777,2 (72,2 %) 770,4 (73,0 %) 856,2 (70,0 %) 887,7 (68,4 %) 906,9 (67,8 %) 889,3 (67,7 %) 814,8 (67,7 %)
урыслар 178,9 (20,0 %) 241,4 (22,4 %) 263,7 (24,0 %) 299,2 (24,5 %) 338,2 (26,0 %) 357,1 (26,7 %) 348,5 (26,5 %) 323,3 (26,9 %)
татарлар 22,6 (2,5 %) 29,0 (2,7 %) 31,4 (2,9 %) 36,2 (3,0 %) 37,6 (2,9 %) 35,7 (2,7 %) 36,4 (2,8 %) 34,2 (2,8 %)
мордвалар 24,0 (2,7 %) 22,5 (2,1 %) 23,9 (2,2 %) 21,0 (1,7 %) 20,3 (1,6 %) 18,7 (1,4 %) 16,0 (1,2 %) 13,0 (1,1 %)

2002 ел нәтиҗәләре буенча Чуаш Республикасы милли составы[8]:

Милләт Саны (кеше) Процентларда
Чуашлар 889 268 67,69 %
Урыслар 348 543 26,53 %
Татарлар 36 401 2,77 %
Мордвалар 16 383 1,25 %
Украиннар 6 422 0,49 %
Чирмешләр 3 600 0,27 %
белоруслар 1 881 0,14 %
Әрмәннәр 1 261 0,14 %
Әзериләр 857 0,07 %
Чегәннәр 751 0,06 %
Алманнар 520 0,05 %

Торак пунктлар

Чабаксар
Чабаксар
Яңа Чабаксар
Яңа Чабаксар
Канаш
Канаш

Урын Шәһәр Чуашча исеме Урысча исеме Халык саны

Алатыр
Алатыр
Чуел
Чуел
Мария Посады
Мария Посады

1 Чабаксар Шупашкар Чебоксары 453 721
2 Яңа Чабаксар Çĕнĕ Шупашкар Новочебоксарск 124 097
3 Канаш Канаш Канаш 45 607
4 Алатыр Улатăр Алатырь 38 203
5 Шөмерле Çĕмĕрле Шумерля 31 722
6 Чуел Çĕрпӳ Цивильск 13 479
7 Күгеш Кӳкеç Кугеси 11 917
8 Кузлаука Куславкка Козловка 16 121
9 Урнар Вăрнар Вурнары 11 080
10 Ядернә Етĕрне Ядрин 10 359
11 Мария Посады Сĕнтĕрвăрри Мариинский Посад 10 086
12 Епрәч Йĕпреç Ибреси 8 415
13 Яңа Лапсар Çĕнĕ Лапсар Новые Лапсары 6 955
14 Порецки Пăрачкав Порецкое 5 825
15 Ормар Вăрмар Урмары 5 679
16 Батыр Патăрьел Батырево 5 431
17 Шыгырдан Шăнкăртам Шыгырдан 5 418
18 Комсомольски Комсомольски Комсомольское 4 905
19 Красноармейски Красноармейски Красноармейское 4 271
20 Шомырша Шăмăршă Шемурша 3 759
[9]


Икътисад

Чуаш Республикасы Идел-Нократ икътисади районына керә.

Сәнәгать

Республиканың сәнәгате күбесенчә Чабаксарда һәм Яңа Чабаксарда урнаша (монда Чуашиядә сәнәгый продукциясенең 72,7% өлеше җитештерелгән).[10] Яңа Чабаксарда Чабаксар ГЭСы урнаша.

Канашта автоагрегатлар заводы һәм вагоннар ремонтлау заводы, Алатырда приборлар төзү заводы, Шөмерледә автофургоннар комбинаты махсус автомбильләр заводы урнашалар.

Мәдәният

Дәүләт төзелеше

Республиканың төп кануны — 2000 елда кабул иткән Чуашия Республикасы Конституциясе.

Чуашия Республикасының дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты — Чуашия Республикасы башлыгы (2012 елга кадәр — Чуашия Республикасы Президенты).

Чуашия Президентлары:

Чуашия Республикасы Дәүләт Советы — иң югары вәкиллекле, закон чыгару органы, 44 кәнәфидән тора.

Министрлар Кабинеты — югары башкарма органы. Башлыгы — премьер-министр.

Моны да карагыз

Сылтамалар

Искәрмәләр