Әхмәтзәки Вәлиди: юрамалар арасында аерма

Зәки Вәлиди
Зәки Вәлиди
Туган телдә исем	Зәки Әхмәтша улы Вәлиди
Туган	10 декабрь 1890; Уфа губернасы, Эстәрлетамак өязе
Үлгән	26 июль 1970 (79 яшь); Төркия, Истанбул
Күмү урыны	Карачаәхмәт зираты[d]
Ватандашлыгы	Русия империясе→; Төркия
Әлма-матер	Вена университеты[d]
Һөнәре	сәясәтче, галим
Эш бирүче	Бонн университеты[d], Гөттинген үнивирситите[d] һәм Истанбул университеты
Сәяси фирка	Социал-инкыйлабчылар фиркасе[d]
Җефет	I (1919 елдан) — Нәфисә Хаҗимөхәммәт кызы Якшимбәтова; II (1940 елдан) — Нәҗмия Унгар
Балалар	улы (I никахыннан) — Ырысмөхәммәт (1919—1920, Хивә); кызы (II никахыннан) — Исәнбикә (1940); улы (II никахыннан) — Сүбәдәй (1943)
Ата-ана	Әхмәтша Вәлидев[d] (әти); Валидова, Уммульхаят Мухамметкафиевна[d] (әни);
Кардәшләр	Валидов, Габдрауф Ахметшахович[d]
Гыйльми дәрәҗә:	фәлсәфә докторы[d] (1935)
	Зәки Вәлиди Викиҗыентыкта

Тарихны интерактив карап чыгу

← Алдагы төзәтмә Киләсе төзәтмә →

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

КүрсәтмәлеВики-текст

Кертелгән

3 гый 2021, 14:32 юрамасы

Шәхесләр порталы

Әхмәтзәки Әхмәтша улы Вәлиди (баш. Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлиди, эмиграциядә төр. Ahmed Zeki Velidi Togan) — башкорт милли хәрәкәте әйдаманы, галим, тюрколог, фәлсәфә докторы, Манчестер университетының мактаулы докторы (1967).

Тормыш юлы

Зәки Вәлиди 1890 елның 10 декабрендә Уфа губернасы Эстәрлетамак өязе (хәзерге Башкортстаның Ишембай районы) Көзән авылында мулла гаиләсендә туа. Бабасы Әхмәтҗан типтәрләр нәселеннән була, атасы Әхмәтша башкортлыкка языла.^[1] КГБ алып барган шәхси эшендә аның милләте татар дип язылган.^[2]

Тарихчы Салават Исхаков язганча, 1917 елга кадәр Вәлиди үзен татар итеп күрсәтергә тырыша, ә 1917 ел вакыйгаларыннан соң башкорт булып китә.^[3]^[4].

Гарәп, фарсы, рус телләрен Әхмәтзәки сабый чактан ук әйбәтләп үзләштерә. Башта әтисенең мәдрәсәсендә белем ала, аннан соң Үтәк авылында укый.

Казан

1908 елның көзеннән алып аның Казанда яшәү дәвере башлана. Атаклы «Касимия» мәдрәсәсенә укырга керә. Ә бер елдан үзе дә мөгаллим булып китә, шәһәрнең иҗтимагый тормышына актив катнаша башлый. «Касимия» мәдрәсәсендә Вәлиди төрек тарихын, гарәп һәм төрек әдәбиятын укыта.

1912 елда аның «Төрек–татар тарихы» исемле китабы дөнья күрә һәм уңай бәяләнә. Яшь галим Казан университеты галимнәре Николай Катанов, Ашмарин, Василий Богородицкий, шулай ук Петербург университетында эшләүче академик Василий Бартольдның игътибарын үзенә җәлеп итә. 1912–1917 еллар эчендә Вәлидинең утызлап хезмәте дөнья күрә.

1913 елда Әхмәтзәки Вәлиди Русия Фәннәр академиясеннән Фирганә өлкәсенә, ә 1914 елда Бохара ханлыгына эшлекле сәфәргә җибәрелә. Икенче сәфәр вакытында ул X гасырга караган Коръән басмасының төрки теленә тәрҗемәсен таба.

Уфа

Галим буларак һәм җәмәгать эшлеклесе буларак җитлегеп өлгергәч, 1914 елны Зәки Вәлиди Уфага кайтып төпләнә: «Госмания» мәдрәсәсендә мөдәррис булып эшли; 1915 елда аны Дәүләт Думасына депутат итеп сайлыйлар. Ул IV Думаның мөселманнар фракциясе эшенә катнаша. 1917-1918 елларда — Милли Мәҗлес депутаты.

1917–1920 елларда Зәки Вәлиди башкорт халкының милли азатлык хәрәкәтен җитәкли. Бәйсез Башкортстан төзү идеясе барып чыкмагач, Фирганәгә барып төпләнә, басмачылык хәрәкәтенә җитәкчелек итүгә катнаша.

Мөһаҗирлек

1923 елның февралендә Зәки Вәлиди СССРдан чит илләргә чыгып китә. Башкорт халкына язган саубуллашу хатында, аннан да бигрәк Ленинга җибәрелгән хатында ул үзенең сәясәттән бөтенләйгә ваз кичүен хәбәр итә.

Гомеренең калган өлешен Зәки Вәлиди үзенең яраткан эшенә — фәнгә багышлый. Ул дистәләрчә, йөзләрчә фәнни хезмәт иҗат итә, дөнья күләмендә мәшһүрлек казана. Аның лекцияләрен Вена белән Лондонда, Берлин белән Боннда яратып тыңлыйлар. Истанбулда галим Ислам фәнни–тикшеренү институты оештыра һәм шул институтның башында тора.

Зәки Вәлиди 1970 елның 26 июлендә дөнья куя. Аны Истанбулның Караҗа-Әхмәт зиратына күмәләр.

Хәтер

1992 елның 23 июлендә Башкортстанның Милли китапханәсенә Әхмәтзәки Вәлиди исеме бирелгән.
Ишембай шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге урам һәм 2 нче номерлы Башкорт республика гимназия-интернаты бар.
Петербург, Ишембай, Сибай шәһәрләрендә аның һәйкәлләре бар.
2008 елда аның исеме белән Уфадагы урам аталды (элек Фрунзе исемен йөрткән).
2010 ел ТЮРКСОЙ тарафыннан Әхмәтзәки Вәлиди елы дип игълан ителгән^[5].
2010 елның 26 августында Әнкара шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге парк ачылган^[6].
Уфада мемориаль такта.

Искәрмәләр

↑ Калимуллина Г. Т. Генеалогия рода Валидовых // А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 1. — Уфа: Китап, 2005, С.364-368.
↑ Вәлидинең милләте татар дип язылган. Соңрак башкорт дип тә өстәлгән
↑ С. М. Исхаков А. З. Валидов: Пребывание у власти // Отечественная история, 1997, № 6, С.69-70.
↑ ГАРФ. Ф. Р-1235. Оп. 6. Д. 70. Л. 4, 4 об.; Кульшарипов М. М. Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.). — Уфа: Китап, 2000, С.54.
↑ Ahmet Zeki Velidi Togan Parkı Açılıyor (төр.)
↑ Городскому парку Анкары присвоено имя Ахмет-Заки Валиди (рус.)

Сылтамалар

[1] Калимуллина Г. Т. Генеалогия рода Валидовых // А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 1. — Уфа: Китап, 2005, С.364-368.

[2] Вәлидинең милләте татар дип язылган. Соңрак башкорт дип тә өстәлгән

[3] С. М. Исхаков А. З. Валидов: Пребывание у власти // Отечественная история, 1997, № 6, С.69-70.

[4] ГАРФ. Ф. Р-1235. Оп. 6. Д. 70. Л. 4, 4 об.; Кульшарипов М. М. Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.). — Уфа: Китап, 2000, С.54.

[5] Ahmet Zeki Velidi Togan Parkı Açılıyor (төр.)

[6] Городскому парку Анкары присвоено имя Ахмет-Заки Валиди (рус.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ Юл номеры - 1: / Юл номеры - 1: @@
-{{twinCYR|əxmətzəki Wəlidi}}
+{{twinCYR|Äxmätzäki Wälidi}}
 {{Шәхес
 | исем = Зәки Вәлиди
@@ Юл номеры - 9: / Юл номеры - 9: @@
 | һөнәр = сәясәтче, галим
 | туу датасы = 10.12.1890
-| туу җире = [[Ɵфə губернасы]], [[Эстәрлетамак өязе]]
+| туу җире = [[Уфа губернасы]], [[Эстәрлетамак өязе]]
 | гражданлык = {{байраклаштыру|Русия империясе}}→<br/>{{байраклаштыру|Төркия}}
 | милләт =
@@ Юл номеры - 24: / Юл номеры - 24: @@
 }}
 {{Портал|Шәхесләр}}
-'''Әхмәтзәки Әхмәтша улы Вәлиди''' ({{lang-ba|Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлиди}}, эмиграциядә {{lang-tr|Ahmed Zeki Velidi Togan|}}) — [[башкорт]] милли хәрәкәте әйдаманы, [[галим]], түрколог, фәлсәфә дyктыpы, [[Манчестер үнивирcиᴛиᴛе]]ның мактаулы дyктыpы ([[1967 ел|1967]]).
+'''Әхмәтзәки Әхмәтша улы Вәлиди''' ({{lang-ba|Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлиди}}, эмиграциядә {{lang-tr|Ahmed Zeki Velidi Togan|}}) — [[башкорт]] милли хәрәкәте әйдаманы, [[галим]], тюрколог, фәлсәфә докторы, [[Манчестер университеты]]ның мактаулы докторы ([[1967 ел|1967]]).
 == Тормыш юлы ==
-Зәки Вәлиди [[1890 ел]]ның [[10 дᴎкәбеp|10 декабрендә]] [[Ɵфə губернасы]] [[Эстәрлетамак өязе]] (хәзерге [[Башкортстан]]ың [[Ишембай районы]]) [[Көзән (Ишембай районы)|Көзән]] авылында мулла гаиләсендә туа. Бабасы Әхмәтҗан [[типтәрләр]] нәселеннән була, атасы Әхмәтша башкортлыкка языла.<ref>Калимуллина Г. Т. Генеалогия рода Валидовых // А. А. Валидов — организaтьıp автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 1. — Ɵфə: Китап, 2005, С.364-368.</ref> КГБ алып барган шәхси эшендә аның милләте [[татар]] дип язылган.<ref>[http://www.azatliq.org/content/article/24879642.html Вәлидинең милләте татар дип язылган. Соңрак башкорт дип тә өстәлгән]</ref>
+Зәки Вәлиди [[1890 ел]]ның [[10 декабрь|10 декабрендә]] [[Уфа губернасы]] [[Эстәрлетамак өязе]] (хәзерге [[Башкортстан]]ың [[Ишембай районы]]) [[Көзән (Ишембай районы)|Көзән]] авылында мулла гаиләсендә туа. Бабасы Әхмәтҗан [[типтәрләр]] нәселеннән була, атасы Әхмәтша башкортлыкка языла.<ref>Калимуллина Г. Т. Генеалогия рода Валидовых // А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 1. — Уфа: Китап, 2005, С.364-368.</ref> КГБ алып барган шәхси эшендә аның милләте [[татар]] дип язылган.<ref>[http://www.azatliq.org/content/article/24879642.html Вәлидинең милләте татар дип язылган. Соңрак башкорт дип тә өстәлгән]</ref>
-Тарихчы Салават Исхаков язганча, 1917 елга кадәр Вәлиди үзен татар итеп күрсәтергә тырыша, ә 1917 ел вакыйгаларыннан соң башкорт булып китә.<ref>С. М. Исхаков А. З. Валидов: Пребывание у власти // Отечественная история, 1997, № 6, С.69-70.</ref><ref>ГАРФ. Ф. Р-1235. Оп. 6. Д. 70. Л. 4, 4 об.; ''Кульшарипов М. М.'' Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.). — Ɵфə: Китап, 2000, С.54.</ref>.
+Тарихчы Салават Исхаков язганча, 1917 елга кадәр Вәлиди үзен татар итеп күрсәтергә тырыша, ә 1917 ел вакыйгаларыннан соң башкорт булып китә.<ref>С. М. Исхаков А. З. Валидов: Пребывание у власти // Отечественная история, 1997, № 6, С.69-70.</ref><ref>ГАРФ. Ф. Р-1235. Оп. 6. Д. 70. Л. 4, 4 об.; ''Кульшарипов М. М.'' Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.). — Уфа: Китап, 2000, С.54.</ref>.
 [[Гарәп теле|Гарәп]], [[фарсы теле|фарсы]], [[рус теле|рус]] телләрен Әхмәтзәки сабый чактан ук әйбәтләп үзләштерә. Башта әтисенең мәдрәсәсендә белем ала, аннан соң [[Үтәк (Гафури районы)|Үтәк]] авылында укый.
@@ Юл номеры - 36: / Юл номеры - 36: @@
 [[1908 ел]]ның көзеннән алып аның [[Казан]]да яшәү дәвере башлана. Атаклы [[«Касимия» мәдрәсәсе]]нә укырга керә. Ә бер елдан үзе дә мөгаллим булып китә, шәһәрнең иҗтимагый тормышына актив катнаша башлый. «Касимия» мәдрәсәсендә Вәлиди төрек тарихын, гарәп һәм төрек әдәбиятын укыта.
-[[1912 ел]]да аның «Төрек–татар тарихы» исемле китабы дөнья күрә һәм уңай бәяләнә. Яшь галим [[КДУ|Казан үнивирcиᴛиᴛе]] галимнәре [[Николай Катанов]], [[Ашмарин]], [[Василий Богородицкий]], шулай ук [[Πᴎтырбур үнивирcиᴛиᴛе]]нда эшләүче академик [[Василий Бартольд]]ның игътибарын үзенә җәлеп итә. [[1912 ел|1912]]–[[1917 ел|1917]] еллар эчендә Вәлидинең утызлап хезмәте дөнья күрә.
+[[1912 ел]]да аның «Төрек–татар тарихы» исемле китабы дөнья күрә һәм уңай бәяләнә. Яшь галим [[КДУ|Казан университеты]] галимнәре [[Николай Катанов]], [[Ашмарин]], [[Василий Богородицкий]], шулай ук [[Петербург университеты]]нда эшләүче академик [[Василий Бартольд]]ның игътибарын үзенә җәлеп итә. [[1912 ел|1912]]–[[1917 ел|1917]] еллар эчендә Вәлидинең утызлап хезмәте дөнья күрә.
 [[1913 ел]]да Әхмәтзәки Вәлиди [[Русия Фәннәр академиясе]]ннән [[Фирганә өлкәсе]]нә, ә [[1914 ел]]да [[Бохара ханлыгы]]на эшлекле сәфәргә җибәрелә. Икенче сәфәр вакытында ул [[X гасыр]]га караган [[Коръән]] басмасының төрки теленә тәрҗемәсен таба.
-=== Ɵфə ===
+=== Уфа ===
-Галим буларак һәм җәмәгать эшлеклесе буларак җитлегеп өлгергәч, [[1914 ел]]ны Зәки Вәлиди [[Ɵфə]]га кайтып төпләнә: [[«Госмания» мәдрәсәсе]]ндә [[мөдәррис]] булып эшли; [[1915 ел]]да аны Дәүләт Думасына депутат итеп сайлыйлар. Ул IV Думаның мөселманнар фракциясе эшенә катнаша. [[1917 ел|1917]]-[[1918 ел|1918]] елларда — [[Милли Мәҗлес]] депутаты.
+Галим буларак һәм җәмәгать эшлеклесе буларак җитлегеп өлгергәч, [[1914 ел]]ны Зәки Вәлиди [[Уфа]]га кайтып төпләнә: [[«Госмания» мәдрәсәсе]]ндә [[мөдәррис]] булып эшли; [[1915 ел]]да аны Дәүләт Думасына депутат итеп сайлыйлар. Ул IV Думаның мөселманнар фракциясе эшенә катнаша. [[1917 ел|1917]]-[[1918 ел|1918]] елларда — [[Милли Мәҗлес]] депутаты.
 [[1917 ел|1917]]–[[1920 ел]]ларда Зәки Вәлиди [[башкорт халкы]]ның милли азатлык хәрәкәтен җитәкли. Бәйсез Башкортстан төзү идеясе барып чыкмагач, [[Фирганә]]гә барып төпләнә, басмачылык хәрәкәтенә җитәкчелек итүгә катнаша.
@@ Юл номеры - 47: / Юл номеры - 47: @@
 === Мөһаҗирлек ===
 [[Файл:Әхмәтзәки Вәлиди.jpg|180px|thumb|right|Әхмәтзәки Вәлиди]]
-[[Файл:Zeki Velidi Togan monument SPb.jpg|right|180px|thumb|Πᴎтырбурда Әхмәтзәки Вәлиди һәйкәле]]
+[[Файл:Zeki Velidi Togan monument SPb.jpg|right|180px|thumb|[[Петербург]]та Әхмәтзәки Вәлиди һәйкәле]]
-[[1923 ел]]ның февралендә Зәки Вәлиди [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССР]]дан чит илләргә чыгып китә. Башкорт халкына язган саубуллашу хатында, аннан да бигрәк [[Ленин]]га җибәрелгән хатында ул үзенең сәясәттән бөтенләйгә ваз кичүен хәбәр итә.
+[[1923 ел]]ның февралендә Зәки Вәлиди [[Совет Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССР]]дан чит илләргә чыгып китә. Башкорт халкына язган саубуллашу хатында, аннан да бигрәк [[Ленин]]га җибәрелгән хатында ул үзенең сәясәттән бөтенләйгә ваз кичүен хәбәр итә.
-Гомеренең калган өлешен Зәки Вәлиди үзенең яраткан эшенә — фәнгә багышлый. Ул дистәләрчә, йөзләрчә фәнни хезмәт иҗат итә, дөнья күләмендә мәшһүрлек казана. Аның лекцияләрен [[Вена шәһәре|Вена]] белән [[Лyʜдыʜ]]да, [[Берлин]] белән [[Бонн]]да яратып тыңлыйлар. [[Истанбул]]да галим Ислам фәнни–тикшеренү институты оештыра һәм шул институтның башында тора.
+Гомеренең калган өлешен Зәки Вәлиди үзенең яраткан эшенә — фәнгә багышлый. Ул дистәләрчә, йөзләрчә фәнни хезмәт иҗат итә, дөнья күләмендә мәшһүрлек казана. Аның лекцияләрен [[Вена шәһәре|Вена]] белән [[Лондон]]да, [[Берлин]] белән [[Бонн]]да яратып тыңлыйлар. [[Истанбул]]да галим Ислам фәнни–тикшеренү институты оештыра һәм шул институтның башында тора.
 Зәки Вәлиди [[1970 ел]]ның [[26 июль|26 июле]]ндә дөнья куя. Аны [[Истанбул]]ның Караҗа-Әхмәт зиратына күмәләр.
@@ Юл номеры - 56: / Юл номеры - 56: @@
 == Хәтер ==
 * [[1992 ел]]ның [[23 июль|23 июлендә]] [[Башкортстанның Милли китапханәсе]]нә Әхмәтзәки Вәлиди исеме бирелгән.
-* [[Ишембай]] шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге урам һәм 2 нче номерлы Башкорт җɵмһүрᴎят һимназия-интернаты бар.
+* [[Ишембай]] шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге урам һәм 2 нче номерлы Башкорт республика гимназия-интернаты бар.
-* Πᴎтырбур, [[Ишембай]], [[Сибай]] шәһәрләрендә аның һәйкәлләре бар.
+* [[Петербург]], [[Ишембай]], [[Сибай]] шәһәрләрендә аның һәйкәлләре бар.
-* [[2008 ел]]да аның исеме белән [[Ɵфə]]дагы урам аталды (элек Фрунзе исемен йөрткән).
+* [[2008 ел]]да аның исеме белән [[Уфа]]дагы урам аталды (элек Фрунзе исемен йөрткән).
-* [[2010 ел]] [[түРКСОЙ]] тарафыннан Әхмәтзәки Вәлиди елы дип игълан ителгән<ref>[http://www.turksoy.org.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFC057B197B696425D6AB053DD364BF3BB Ahmet Zeki Velidi Togan Parkı Açılıyor] {{ref-tr}}</ref>.
+* [[2010 ел]] [[ТЮРКСОЙ]] тарафыннан Әхмәтзәки Вәлиди елы дип игълан ителгән<ref>[http://www.turksoy.org.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFC057B197B696425D6AB053DD364BF3BB Ahmet Zeki Velidi Togan Parkı Açılıyor] {{ref-tr}}</ref>.
-* 2010 елның [[26 aугыc]]ында [[Әнкара]] шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге парк ачылган<ref>[http://www.bashinform.ru/news/296727/ Городскому парку Анкары присвоено имә Ахмет-Заки Валиди] {{ref-ru}}</ref>.
+* 2010 елның [[26 август]]ында [[Әнкара]] шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге парк ачылган<ref>[http://www.bashinform.ru/news/296727/ Городскому парку Анкары присвоено имя Ахмет-Заки Валиди] {{ref-ru}}</ref>.
-* Ɵфəда мемориаль такта.
+* Уфада мемориаль такта.
 == Искәрмәләр ==