Amerika Quşma Ştatları: юрамалар арасында аерма
Idioma-bot (бәхәс | кертем) к r2.6.3) (робот кушты: xmf:ააშ |
WikitanvirBot (бәхәс | кертем) к r2.7.1) (робот үзгәртте: xmf:ამერიკაშ აკოშქუმალირი შტატეფი |
||
Юл номеры - 275: | Юл номеры - 275: | ||
{{Link GA|en}} |
{{Link GA|en}} |
||
{{Link GA|lt}} |
{{Link GA|lt}} |
||
⚫ | |||
[[ab:Америка Еиду Аштатқәа]] |
[[ab:Америка Еиду Аштатқәа]] |
||
Юл номеры - 433: | Юл номеры - 435: | ||
[[nov:Unionati States de Amerika]] |
[[nov:Unionati States de Amerika]] |
||
[[nrm:Êtats Unnis d'Améthique]] |
[[nrm:Êtats Unnis d'Améthique]] |
||
⚫ | |||
[[nv:Wááshindoon Bikéyah Ałhidadiidzooígíí]] |
[[nv:Wááshindoon Bikéyah Ałhidadiidzooígíí]] |
||
[[oc:Estats Units d'America]] |
[[oc:Estats Units d'America]] |
||
Юл номеры - 512: | Юл номеры - 513: | ||
[[xal:Америкин Ниицәтә Орн Нутгуд]] |
[[xal:Америкин Ниицәтә Орн Нутгуд]] |
||
[[xh:IYunayithedi Steyitsi]] |
[[xh:IYunayithedi Steyitsi]] |
||
[[xmf:ამერიკაშ აკოშქუმალირი შტატეფი]] |
|||
[[xmf:ააშ]] |
|||
[[yi:פאראייניקטע שטאטן פון אמעריקע]] |
[[yi:פאראייניקטע שטאטן פון אמעריקע]] |
||
[[yo:Àwọn Ìpínlẹ̀ Aṣọ̀kan Amẹ́ríkà]] |
[[yo:Àwọn Ìpínlẹ̀ Aṣọ̀kan Amẹ́ríkà]] |
12 дек 2011, 10:20 юрамасы
|
Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.
Amerika Quşma Ştatları (inglizçə United States of America, kiril - Америка Кушма Штатлары) - Tönyaq Amerikada urnaşqan dəwlət. Xalıq sanı buyınça öçençe, məydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, səyəsi, mədəni həm fənni üzəklərennən sanala. Başqalası - Vaşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiə federal okrugı həm berniçə buysınğan cirleklərdən tora. Amerikada yəşəwçelərne Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.
Etimolojiə
Americas terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliə səyəxətçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilə. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiədə atala. Bu Deklarasiə 13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiəbulıp tora.
Сoğrafiə
AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennən Meksika çigenə xətle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriədən Kanada arqılı bülengən. Məydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktəş. Havaii Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñezendä AQŞnıñ iñ zur territoriəse. Guam häm berniçə keçe territoriələrdən başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.
AQŞtan iñ biek noqtası - Mk'Kinli tawı (6, 194 m). Rocky Mountains isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.
AQŞnın məydanı zur bulğanğa kürə, klimatnıñ barllıq törləren də tabıp bula diərlek.
Başisem
Tarixi datalar
- 1607 — Ceymestawn, Virginiya'da berençe koloniə barlıqqa kilə.
- 1620 — Plimut şəhərendə berençe Yeñi İngleterrə koloniəse.
- 1626 — Niderlandlar keşeləre Yaña Amsterdam şəhərenə nigez sala, soñınnan Nyu York isemen ala
- 1776, 4 Yül — Böyek Britaniədən azatlıqnı iğlan itkən deklarasiə qabul itelə.
- 1812—1815 — 1812-1814 ellar İngliz-Amerikan suğışı
- 1819, 21 fevral — Florida ştatı 5 milliom dollarğa satıp alına
- 1830 — Hindistan Kaldırma Yasası qabul itelə
- 1846—1848 — Amerika-Meksika suğışı, näticädä AQŞ elekkege Meksikanıñ yartı territoriyasenə dəğwa itə
- 1861—1865 — Gracdan suğışı, qollıq tıyıla
- 1867 — Rusiədən Alyaska satıp alına
- 1913, 23 dekabr — Federal Reserv Sistema tözelə
- 1917 — AQŞ Antanta yağında Berençe Bötendönya suğışına kerə
- 1941, 7 dekabr — Yaponnar Perl-Harbor'ğa höcüm itə, AQŞ İkençe Bötendönya suğışına kerə
- 1945 6 həm 8 august — Hirosima həm Nagasaki şəhərlərenə atom-töş bomba kullanıla, 250 meñgä yaqın keşe wafat
- 1961 20 ğıynwar — Con Fiscerald Kennedi Amerika Prezidentı itep iğlan itelə
- 1962
- 1963
- may — Birminğam, Alabama'da tən töse buyınça diskriminatsiəgə qarşı dulqınlanular
- 22 noyabr — Con Fiscerald Kennedi üterelə
- 1964—1973 — Vyetnam suğışı
- 1969, 21 yül — Neil Armstrong ayğa ayaq basa
- 1973, mart — 1974, 9 avgust — Wotergeyt skandalı, President Riçard Nikson Aq Yortnı taşlap kitərgə məcbür
- 1987 19 oktabr — «Qara düşəmbe» Dow Cons Industrial Indexı 22.68% yuğalta
- 1991 — Farsı qultığında suğış
- 1992 - Los Ancelesta Qara bunt
- 2001 — Nyu Yorkta 11 sentabr terror aktı
- 2003 — Gıyraq suğışı
- 2005 — sentabr - Katrina dawılı
Administrativ büleneş
Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçə çit territoriədən tora. Ştatlar ilçe'larğa bülenə. [Räsem:United_States_Administrative_Divisions.png|float=right]
Ştatlar isemlege:
- Alabama
- Alaska
- Arizona
- Arkansas
- Aydaho
- Ayowa
- Cənub Dakota
- Cənub Karolina
- Corcia
- Delaver
- Florida
- Hawaii
- İllinois
- İndiana
- Kalifornia
- Kanzas
- Kentuki
- Kolorado
- Konnektikut
- Qərbi Virjinia
- Luiziana
- Massaçusetts
- Men
- Merilend
- Miçigan
- Minnesota
- Mississippi
- Missuri
- Montana
- Nebraska
- Nevada
- Nyu Hempşir
- Nyu Cersi
- Nyu Mexico
- Nyu York
- Ohayo
- Oklaxoma
- Oregon
- Pennsilvaniya
- Rod Aylend
- Şimali Dakota
- Şimali Karolina
- Tennessi
- Texas
- Vayoming
- Vermont
- Virjiniya
- Viskonsin
- Waşington
- Yuta
Səyəsət
AQŞ dönyanıñ in berençe federativ dəwləte. Ul beryulı reprezentativ demokratiə həm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenə: federativ, regional həm lokal. Lokal xəkimiət ğədəttə munisipal həm cirle qalıplarğa bülenə. Küp oçraqta xəkimiət organnarına keşelər küpçelek prinsibı nəticəsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional prinsip faydalanılmıy. Saylay xoquqı 18 yəştən birelə.
Federal xəkimiət öç bülektən tora:
- Qanuni, ike kameralı Kongres (Senat and Waqillar Evi) - federal qanunarnı qabul itə, suğışnı iğlan itə, kileşülərne raslıy, impiçment eşen başlay xoquqlarına iə.
- Xökümat, Prezident həm Ğəskərlərneñ Baş Citəkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslau h.b. xoquqlarğa iə.
- Xakim, Yuğarı Xakim həm federal xakimnär.
Waqillar Evi 435 əğza təşkil itə, hərberse ike yılğa saylana həm konstitusion okrugnı təqdir itə. Okruglar hər 10 yılnı yañadan üzgərtelə. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berər keşene cibərə. Hərber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtər yıldan torğan ike srok dəwamında çitəkçelek itə.
İqtisad
AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenə kerə. AQŞnıñ Berdəm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% təşkil itə.
2005 yıl sannarı
Median kerem (ğəilə isəbe) - 46,326 dollar İñ yarlı 25% ğəilələrneñ median kereme - 9,960 dollar Eşsezlek - 4,6% BTP (Berdəm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3% İnflasiə - 2,4% Dəwlət əcəte - 8,94 trillion dollar
Demografiə
Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belən, AQŞ dönyada öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendə ilneñ xalıq sanı 300 million keşe təşkil itte. Amerika xalqın isəpləgəndə, ğədəttə 12 million dokumentsız migrantnı kertələr. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendəge 0.16% üseş belən çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsətkeçlərennän keçerək. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay həm İndstannan kilə.
AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alrnıñ töp çığış illəre - Almaniə, İrlandiə, Angliə. Rasa tözeleşendə Aziə keşeləre (kübesençə qıtaylılar həm filipinlelər) ikençe urında.
İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yəşi dip işəplənə. Şul waqıtta, 2000nçe həm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp səbəbe, migrasiədə bigrək, İspannarnıñ ğəilələrendə urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50% azraq bulaçaq (xəzerge waqıtta - 69.7%).
Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 metropoliten kişərlegendə yəşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Anceles, Çikago, Hyuston) - 2 millionnan artıq.
Rasa/Etnik çığış (United States Census) (2005)[1] | |
---|---|
Aq Amerikan | 74.67% |
İspanik yəki Latino | 14.50% |
Afrika Amerikanı | 12.12% |
Aziə Amerikanı | 4.32% |
Hindi | 0.82% |
Hawaii keşeləre | 0.14% |
Başqalar | 7.92% |
AQŞnıñ iñ küp keşe yəşəgən urınnar | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Rang | Şəhər | Xalıq sanı |
Xalıq sanı Tığızlığı 1 q.mile |
Xalıq sanı Tığızlığı 1 km² |
Metro Çirlek |
Region[2] | |
xalıq sanı (2006) |
rang | ||||||
1 | Nyu York Siti | 8,143,197 | 26,720 | 10,316 | 18,818,536 | 1 | Tönyaq-köçığış AQŞ |
2 | Los Anceles | 3,844,829 | 8,567 | 3,165 | 12,950,129 | 2 | Könbatış AQŞ |
3 | Çikago | 2,842,518 | 12,604 | 4,867 | 9,505,748 | 3 | Urta Könbatış |
4 | Hyuston | 2,016,582 | 3,480 | 1,344 | 5,539,949 | 6 | Könyaq AQŞ |
5 | Filadelfiya, Pennsilvaniya | 1,463,281 | 10,883 | 4,202 | 5,826,742 | 5 | Könyaq-köçığış |
Bəyrəmnər
Data | Tatar iseme | İngliz iseme | Östəmələr |
---|---|---|---|
1nçe ğıynwar | Yaña yıl | New Year’s Day | |
Ğıynvarnıñ öçençe düşəmbese | Martin Lüter King Köne | Martin Luther King, Jr. Day | |
Fevralneñ öçençe düşəmbese | Prezidentlar köne | Presidents' Day | C. Waşington tuğan kön |
Maynıñ soñğı düşəmbese | Suğış qırında ülgənnərne iskə alu köne | Memorial Day | |
4nçe iül | Azatlıq köne | Independence Day | |
Sentabrneñ berençe düşəmbese | Xezmət köne | Labor Day | |
Oktabrneñ ikençe düşəmbese | Kolumb köne | Columbus Day | Ameriqanı açqan kön |
11nçe noyabr | Veterannar köne | Veterans Day | |
Noyabrneñ dürtençe pənceşəmbese | Rəxmət köne | Thanksgiving Day | |
25nçe dekabr | Raştua | Christmas |
Sıltamalar
- ↑ United States Census (2005)
- ↑ Figure A–3. Census Regions, Census Divisions, and Their Constituent States. U.S. Census Bureau. 2007-06-17 тикшерелгән.
Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link FA Калып:Link GA Калып:Link GA Калып:Link GA Калып:Link GA