Үсемлекләр: юрамалар арасында аерма

Үсемлекләр
	Үсемлекләр
Халыкара фәнни исем	Plantae Haeckel, 1866
Таксономик ранг	патшалык
Югарырак таксон	эукариотлар һәм архепластидлар[d]
Таксонның халык атамасы	植物界, plantes, planter, planteriket һәм အပင်များ
Нәрсәнең чыганагы	растительный жир[d], растительное молоко[d], растительный материал[d], растительная пища[d], растительный продукт[d], растительный белок[d] һәм үсемлек җепселе[d]
Кайда өйрәнелә	генетика растений[d] һәм ботаника
Номенклатура кодексы	Международный кодекс номенклатуры водорослей, грибов и растений[d]
AlgaeBase URL	algaebase.org/browse/taxonomy/detail/?taxonid=1
Берләшмәләре	исемлекне карагыз[d] һәм исемлекне карагыз[d]
Әлеге вакыттан дп иртәрәк түгел	1200000 тысячелетие до н. э. һәм 460000 тысячелетие до н. э.
	Үсемлекләр Викиҗыентыкта

Тарихны интерактив карап чыгу

← Алдагы төзәтмә Киләсе төзәтмә →

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

КүрсәтмәлеВики-текст

Кертелгән

19 дек 2012, 16:50 юрамасы

Үсемлекләр (лат. Plantae яки лат. Vegetabilia) — күпкүзәнәкле организмнарының төп төрләренең берсе. Еш кына үсемлекләргә шулай ук суүсемнәрне кертәләр.

Хәзерге дөньяда үсемлекләрнең 350 меңнән артык төре исәпләнә. Алар планета биомассасының, ягъни анда яшәүче барлык тере организмләр — Җир йөзендәге органик матдәне төп җитештерүчеләр (продуцентлар).

Хәзерге чор флорасын күп төрле төзелешле һәм экологик үзенчәлекле үсемлек организмнар барлыкка китерә. Мәсәлән, түбән төзелешле үсемлекләр — суүсемнәрнең тәне органнарга бүлгәләнмәгән, ә югары төзелешлеләрнең (мүкләр, плауннар, наратбашлар, абагалар, ачыкорлыклылар һәм ябыкорлыклылар) тамыры, сабагы һәм яфрагы була. Экологиясе ягыннан үсемлекләр яктылык яратучыларга һәм күләгә яратучыларга, дымлы (тропик, субтропик) яки коры җирдә үсүчеләргә бүленә.

Төрле климат зоналарында нәкъ менә төрле үсемлекләр бергәлекләре биомнарның структурасын билгели. Биом — билгеле бер җирлектә: тундрада, яфраклы урман, дала, тропик урманнар, саванна һ. б. урыннарда таралган тере организмнар (хайваннар, үсемлекләр, гөмбәләр һәм микроорганизмнар) җыелмасы ул.

Әмма гаять күптөрлелеккә ия булуларына карамастан, үсемлек организмнарның уртак билгеләре бар, алар җыенысы бергә үсемлекләрне терек табигатьнең башка патшалыгы вәкилләреннән аерып тора.

1. Үсемлек организмнар — барысы да автотрофлар, һәм алар фотосинтезга сәләтле, ягъни яктылык энергиясе исәбенә неорганик молекулалардан органик молекулалар барлыкка китерәләр. Шуның аркасында үсемлекләрдә матдәләр алмашы процессларында, матдәләрнең таркалуына караганда, органик молекулаларның биологик синтезы реакцияләре өстенлек итә. Нәтиҗәдә үсемлекләр барлык гетеротроф организмнар, шул исәптән хайваннар туклануы өчен кирәкле органик биомассаны барлыкка китерәләр.

2. Үсемлекләрнең пластидларда ясала торган үзенчәлекле пигментлары, мәсәлән хлрофилы бар. Башка пигментлар — кызгылт сары һәм кызыл каротиноидлар яфраклар саргайганда барлыкка килә һәм үсемлекнең аерым өлешләренә (җимешенә, чәчәгенә) төрле төс бирә. Бу пигментлар, фотосинтезда катнашып, үсемлекнең тереклек эшчәнлегендә мөһим роль уйный.

3. Үсемлек организмының тереклек эшчәнлеге процессларын үсемлек гормоннары — фитогормоннар көйли. Аларның үзара тәэсир итешүе үсемлекнең үсүен, үсешен һәм башка физиологик процессларны тәэмин итә. Моның мисалы булып үсемлекнең картайган тукымаларында барлыкка килә торган этилен яки үсүне тизләтүче матдәләр — ауксиннар хезмәт итә. Фитогормоннар бик аз микъдарда синтезлана һәм организмның үткәргеч системасы буйлап күчә.

4. Үсемлек күзәнәкләре цитоплазма мембранасының тышкы ягында урнашкан калын күзәнәк стенкасы белән әйләндереп алынган. Ул башлыча целлюлозадан тора. Мондый күзәнәк тышчасы булу — үсемлекләргә генә хас үзенчәлек: хайваннарда ул юк. Һәрбер үсемлек күзәнәгенең каты тышчасы үсемлекләрнең хәрәкәтчәнлеген нык киметә. Нәтиҗәдә үсемлек организмының туклануы һәм сулавы аның әйләнә-тирәлек белән бәйләнештә булган тән өслегенә бәйле булып кала. Ә бу исә, эволюция процессында үсемлекләрнең тәне—хайваннарныкы белән чагыштырганда, ныграк бүлгәләнүгә — тамыр системасының һәм бәбәкләрнең тармаклануына китерә.

5. Үсемлекләрнең матдәләр алмашында даими ясала торган продукт — күзәнәк сыекчасы. Бу — төрле органик (аминокислоталар, аксымнар, углеводлар, органик кислоталар, туплау матдәләре) һәм неорганик (нитратлар, фосфатлар, хлоридлар) матдәләр эремәсе. Цитоплазмада җыелып, күзәнәк сыекчасы эчке басымны арттыра, күзәнәк стенкасын киерелдерә. Бу тургор дип атала. Тургор үсемлек тукымаларына ныклык бирә.

6. Үсемлекләргә чиксез үсү хас: алар гомер буена үсә, зурая. Үсемлекләр патшалыгы организмнарның ике зур төркемен: түбән төзелешле һәм югары төзелешле үсемлекләрне үз эченә ала. Алар төзелешендәге һәм тереклек эшчәнлегендәге принципиаль үзенчәлекләр белән нык аерылып торалар.

Калып:Link FA

[_e4b476a7491fcb47-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Ruggiero M. A., Gordon D. P., Orrell T. M. et al. A Higher Level Classification of All Living Organisms // PLOS ONE / PLOS ONE Editors — PLoS, 2015. — ISSN 1932-6203 — doi:10.1371/JOURNAL.PONE.0119248 — PMID:25923521
https://wikidata.org/wiki/Track:Q564954https://wikidata.org/wiki/Track:Q233358https://wikidata.org/wiki/Track:Q19858635https://wikidata.org/wiki/Track:Q19858627https://wikidata.org/wiki/Track:Q22110232https://wikidata.org/wiki/Track:Q63256335https://wikidata.org/wiki/Track:Q19858629https://wikidata.org/wiki/Track:Q19858624

[_2ec6037f166dbc74-2] Lukeš J., Hampl V., Brown M. W. et al. The Revised Classification of Eukaryotes // J. Eukaryot. Microbiol. / Wiley-Blackwell — International Society of Protistologists, 2012. — ISSN 1066-5234; 1550-7408 — doi:10.1111/J.1550-7408.2012.00644.X — PMID:23020233
https://wikidata.org/wiki/Track:Q15755596https://wikidata.org/wiki/Track:Q107333836https://wikidata.org/wiki/Track:Q767319https://wikidata.org/wiki/Track:Q35704220https://wikidata.org/wiki/Track:Q17792525https://wikidata.org/wiki/Track:Q17828224https://wikidata.org/wiki/Track:Q30089952https://wikidata.org/wiki/Track:Q37379527

[_09da51e761dc26bb-3] Adl S. M., Bass D., Lane C. E. et al. Revisions to the Classification, Nomenclature, and Diversity of Eukaryotes // J. Eukaryot. Microbiol. / Wiley-Blackwell — International Society of Protistologists, 2019. — ISSN 1066-5234; 1550-7408 — doi:10.1111/JEU.12691 — PMID:30257078
https://wikidata.org/wiki/Track:Q63760033https://wikidata.org/wiki/Track:Q57086550https://wikidata.org/wiki/Track:Q88195054https://wikidata.org/wiki/Track:Q767319https://wikidata.org/wiki/Track:Q21516348https://wikidata.org/wiki/Track:Q17779897https://wikidata.org/wiki/Track:Q107333836https://wikidata.org/wiki/Track:Q15755596

[_0aa7bc952f02e730-4] AlgaeBase
https://wikidata.org/wiki/Track:Q2835653https://wikidata.org/wiki/Track:P1348

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Юл номеры - 9: / Юл номеры - 9: @@
  | wikispecies  = Plantae
 }}
-'''Үсемлекләр''' ({{lang-la|Plantae}} яки {{lang-la|Vegetabilia}}) — күпкүзәнәкле [[организм]]нарының төп [[төр (биология)|төр]]ләренең берсе. Еш кына үсемлекләргә шулай ук [[суүсемнәр]]не кертәләр.
+'''Үсемлекләр''' ({{lang-la|Plantae}} яки {{lang-la|Vegetabilia}}) — күпкүзәнәкле [[организм]]нарының төп төрләренең берсе. Еш кына үсемлекләргә шулай ук [[суүсемнәр]]не кертәләр.
-Хәзерге [[дөнья]]да үсемлекләрнең 350 [[мең]]нән артык төре исәпләнә. Алар [[планета]] [[биомасса]]сының, ягъни анда яшәүче барлык тере организмләр — [[Җир]] йөзендәге [[органик матдә]]не төп җитештерүчеләр ''([[продуцентлар]])''.
+Хәзерге дөньяда үсемлекләрнең 350 меңнән артык төре исәпләнә. Алар планета биомассасының, ягъни анда яшәүче барлык тере организмләр — [[Җир]] йөзендәге органик матдәне төп җитештерүчеләр ''([[продуцентлар]])''.
-Хәзерге [[чор]] [[флора]]сын күп төрле [[төзелеш]]ле һәм экологик [[үзенчәлек]]ле үсемлек организмнар барлыкка китерә. Мәсәлән, [[түбән төзелешле үсемлекләр]] — [[суүсемнәр]]нең [[тән]]е [[орган]]нарга бүлгәләнмәгән, ә [[югары төзелешлеләр]]нең ''([[мүкләр]], [[плауннар]], [[наратбашлар]], [[абагалар]], [[ачыкорлыклылар]] һәм [[ябыкорлыклылар]]'') [[тамыр]]ы, [[сабак|сабагы]] һәм [[яфрак|яфрагы]] була. [[Экология]]се ягыннан үсемлекләр [[яктылык]] яратучыларга һәм [[күләгә]] яратучыларга, [[дым]]лы ''(тропик, субтропик)'' яки [[корылык|коры]] [[җир]]дә үсүчеләргә бүленә.
+Хәзерге чор флорасын күп төрле төзелешле һәм экологик үзенчәлекле үсемлек организмнар барлыкка китерә. Мәсәлән, [[түбән төзелешле үсемлекләр]] — [[суүсемнәр]]нең тәне органнарга бүлгәләнмәгән, ә [[югары төзелешлеләр]]нең ''([[мүкләр]], [[плауннар]], [[наратбашлар]], [[абагалар]], [[ачыкорлыклылар]] һәм [[ябыкорлыклылар]]'') тамыры, сабагы һәм яфрагы була. [[Экология]]се ягыннан үсемлекләр яктылык яратучыларга һәм күләгә яратучыларга, дымлы ''(тропик, субтропик)'' яки коры җирдә үсүчеләргә бүленә.
-Төрле [[климат]] [[зона]]ларында нәкъ менә төрле үсемлекләр [[бергәлек]]ләре биомнарның [[структура]]сын билгели. [[Биом]] — билгеле бер [[җирлек]]тә: [[тундра]]да, [[яфраклы урман]], [[дала]], [[тропик урманнар]], [[саванна]] һ. б. [[урын]]нарда таралган тере организмнар ''([[хайваннар]], үсемлекләр, [[гөмбәләр]] һәм [[микроорганизмнар]]'') җыелмасы ул.
+Төрле климат зоналарында нәкъ менә төрле үсемлекләр бергәлекләре биомнарның структурасын билгели. [[Биом]] — билгеле бер җирлектә: [[тундра]]да, [[яфраклы урман]], [[дала]], [[тропик урманнар]], [[саванна]] һ. б. урыннарда таралган тере организмнар ''([[хайваннар]], үсемлекләр, [[гөмбәләр]] һәм [[микроорганизмнар]]'') җыелмасы ул.
 [[Файл:Ferns02.jpg|thumb|270px|left|[[Абагалар]]]]
-Әмма гаять [[күптөрлелек]]кә ия булуларына карамастан, үсемлек организмнарның [[уртак]] билгеләре бар, алар җыенысы бергә үсемлекләрне [[терек табигать]]нең башка [[патшалык|патшалыгы]] [[вәкил]]ләреннән аерып тора.
+Әмма гаять күптөрлелеккә ия булуларына карамастан, үсемлек организмнарның уртак билгеләре бар, алар җыенысы бергә үсемлекләрне терек табигатьнең башка патшалыгы вәкилләреннән аерып тора.
-. Үсемлек организмнар — барысы да '''[[автотрофлар]]''', һәм алар '''[[фотосинтез]]га''' сәләтле, ягъни [[яктылык энергиясе]] исәбенә [[органик булмаган молекула]]лардан [[органик молекула]]лар барлыкка китерәләр. Шуның аркасында үсемлекләрдә [[матдәләр алмашы]] [[процесс]]ларында, [[матдә]]ләрнең [[таркалу]]ына караганда, органик [[молекула]]ларның [[биологик синтез]]ы [[реакция]]ләре [[өстенлек]] итә. [[Нәтиҗә]]дә үсемлекләр барлык [[гетеротроф организмнар]], шул исәптән [[хайваннар]] [[туклану]]ы өчен кирәкле органик биомассаны барлыкка китерәләр.
+. Үсемлек организмнар — барысы да '''[[автотрофлар]]''', һәм алар '''[[фотосинтез]]га''' сәләтле, ягъни яктылык энергиясе исәбенә неорганик молекулалардан органик молекулалар барлыкка китерәләр. Шуның аркасында үсемлекләрдә матдәләр алмашы процессларында, матдәләрнең таркалуына караганда, органик молекулаларның биологик синтезы реакцияләре өстенлек итә. Нәтиҗәдә үсемлекләр барлык [[гетеротроф организмнар]], шул исәптән [[хайваннар]] туклануы өчен кирәкле органик биомассаны барлыкка китерәләр.
-.  Үсемлекләрнең [[пластидлар]]да ясала торган үзенчәлекле [[пигмент]]лары, мәсәлән '''[[хлоропласт|хлрофилы]]''' бар. Башка пигментлар — [[кызгылт-сары]] һәм [[кызыл]] [[каротиноид]]лар [[яфрак]]лар саргайганда барлыкка килә һәм үсемлекнең аерым [[өлеш]]ләренә ([[җимеш]]енә, [[чәчәк|чәчәгенә]]) төрле [[төс]] бирә. Бу пигментлар, [[фотосинтез]]да катнашып, үсемлекнең [[тереклек]] [[эшчәнлек|эшчәнлегендә]] мөһим [[роль]] уйный.
+.  Үсемлекләрнең [[пластидлар]]да ясала торган үзенчәлекле [[пигмент]]лары, мәсәлән '''[[хлоропласт|хлрофилы]]''' бар. Башка пигментлар — кызгылт сары һәм кызыл каротиноидлар яфраклар саргайганда барлыкка килә һәм үсемлекнең аерым өлешләренә (җимешенә, чәчәгенә) төрле төс бирә. Бу пигментлар, фотосинтезда катнашып, үсемлекнең тереклек эшчәнлегендә мөһим роль уйный.
  [[Файл:Plant_cell_structure_svg.svg|thumb|270px|right|Үсемлек күзәнәгенең төзелеше]]
-.  Үсемлек организмының тереклек эшчәнлеге процессларын үсемлек [[гормон]]нары — '''[[фитогормоннар]]''' көйли. Аларның үзара [[тәэсир]] итешүе үсемлекнең [[үсү]]ен, [[үсеш]]ен һәм башка [[физиологик процесс]]ларны тәэмин итә. Моның [[мисал]]ы булып үсемлекнең картайган [[тукыма]]ларында барлыкка килә торган [[этилен]] яки үсүне [[тизләтү]]че матдәләр — [[ауксин]]нар хезмәт итә. Фитогормоннар бик аз [[микъдар]]да синтезлана һәм организмның [[үткәргеч системасы]] буйлап күчә.
+.  Үсемлек организмының тереклек эшчәнлеге процессларын үсемлек гормоннары — '''[[фитогормоннар]]''' көйли. Аларның үзара тәэсир итешүе үсемлекнең үсүен, үсешен һәм башка физиологик процессларны тәэмин итә. Моның мисалы булып үсемлекнең картайган тукымаларында барлыкка килә торган этилен яки үсүне тизләтүче матдәләр — ауксиннар хезмәт итә. Фитогормоннар бик аз микъдарда синтезлана һәм организмның үткәргеч системасы буйлап күчә.
-.  Үсемлек күзәнәкләре [[цитоплазма мембранасы]]ның тышкы ягында урнашкан калын күзәнәк дивары белән әйләндереп алынган. Ул башлыча [[целлюлоза]]дан тора. Мондый [[күзәнәк тышчасы]] булу — үсемлекләргә генә хас үзенчәлек: хайваннарда ул юк. Һәрбер үсемлек күзәнәгенең каты [[тышча]]сы үсемлекләрнең [[хәрәкәтчәнлек|хәрәкәтчәнлеген]] нык [[киметү|киметә]]. Нәтиҗәдә үсемлек организмының туклануы һәм [[сулау|сулавы]] аның [[әйләнә-тирәлек]] белән [[бәйләнеш]]тә булган [[тән өслеге]]нә бәйле булып кала. Ә бу исә, [[эволюция процессы]]нда үсемлекләрнең тәне хайваннарныкы белән чагыштырганда, ныграк [[бүлгәләнү]]гә — [[тамыр системасы]]ның һәм [[бәбәк]]ләрнең [[тармаклану]]ына китерә.
+.  Үсемлек күзәнәкләре [[цитоплазма мембранасы]]ның тышкы ягында урнашкан калын күзәнәк стенкасы белән әйләндереп алынган. Ул башлыча [[целлюлоза]]дан тора. Мондый [[күзәнәк тышчасы]] булу — үсемлекләргә генә хас үзенчәлек: хайваннарда ул юк. Һәрбер үсемлек күзәнәгенең каты тышчасы үсемлекләрнең хәрәкәтчәнлеген нык киметә. Нәтиҗәдә үсемлек организмының туклануы һәм сулавы аның әйләнә-тирәлек белән бәйләнештә булган тән өслегенә бәйле булып кала. Ә бу исә, [[эволюция процессы]]нда үсемлекләрнең тәне—хайваннарныкы белән чагыштырганда, ныграк бүлгәләнүгә — тамыр системасының һәм бәбәкләрнең тармаклануына китерә.
-.  Үсемлекләрнең матдәләр алмашында даими ясала торган [[продукт]] — '''[[күзәнәк сыекчасы]]'''. Бу — төрле органик ''([[аминокислоталар]], [[аксымнар]], [[углеводлар]], [[органик кислоталар]], туплау матдәләре)'' һәм органик булмаган ''([[нитратлар]], [[фосфатлар]], [[хлоридлар]])'' матдәләр [[эремә]]се. [[Цитоплазма]]да җыелып, [[күзәнәк сыекчасы]] эчке [[басым]]ны арттыра, [[күзәнәк дивары]]н киерелдерә. Бу [[тургор]] дип атала. Тургор үсемлек тукымаларына [[ныклык]] бирә.
+.  Үсемлекләрнең матдәләр алмашында даими ясала торган продукт — '''[[күзәнәк сыекчасы]]'''. Бу — төрле органик ''([[аминокислоталар]], [[аксымнар]], [[углеводлар]], [[органик кислоталар]], туплау матдәләре)'' һәм неорганик ''([[нитратлар]], [[фосфатлар]], [[хлоридлар]])'' матдәләр эремәсе. Цитоплазмада җыелып, күзәнәк сыекчасы эчке басымны арттыра, күзәнәк стенкасын киерелдерә. Бу тургор дип атала. Тургор үсемлек тукымаларына ныклык бирә.
-.  Үсемлекләргә [[чик]]сез үсү хас: алар [[гомер]] буена үсә, зурая. Үсемлекләр патшалыгы организмнарның ике зур төркемен:
+.  Үсемлекләргә чиксез үсү хас: алар гомер буена үсә, зурая. Үсемлекләр патшалыгы организмнарның ике зур төркемен:
 түбән төзелешле һәм югары төзелешле үсемлекләрне үз эченә ала. Алар төзелешендәге һәм тереклек эшчәнлегендәге принципиаль үзенчәлекләр белән нык аерылып торалар.