Мирфатыйх Зәкиев
(Мирфатих Зәкиев битеннән юнәлтелде)
| Мирфатыйх Зәкиев | |
|---|---|
 | |
| Туган телдә исем | Мирфатыйх Зәки улы Зәкиев |
| Туган | 14 август 1928 (97 яшь) Зәйпе, Бәйрәкә вулысы, Бөгелмә кантоны, Татарстан АССР, РСФСР, СССР[1] |
| Үлгән | 18 август 2023[2] (95 яшь) Мәскәү, Россия |
| Яшәгән урын | Достоевски урамы, Казан[3] |
| Милләт | татар |
| Ватандашлыгы |  ССРБ→ Россия |
| Әлма-матер | Казан (Идел буе) федераль университеты |
| Һөнәре | филолог-галим |
| Эш бирүче | Казан (Идел буе) федераль университеты |
| Сәяси фирка | Советлар Берлеге коммунистик фиркасе |
| Бүләк һәм премияләре |    «Татар милләтенә күрсәткән олы хезмәтләр өчен» медале (2013) |
| Гыйльми дәрәҗә: | филология фәннәре докторы[d] |
| Гыйльми исем: | профессор[d] |
Мирфатыйх Зәкиев – танылган филолог-галим. Филология фәннәре докторы, профессор, Татарстан Фәннәр академиясенең мөхбир әгъзасы, Төрек лингвистик җәмгыятенең шәрәфле әгъзасы, Татарстан Фәннәр академиясенең гуманитар бүлеге академик-секретаре, Халыкара төрки академиясенең татар бүлеге бюросы рәисе, Татарстанның һәм Россиянең атказанган фән эшлеклесе һәм техника өлкәсендә Дәүләт премиясе лауреаты. БР Җәлил Киекбаев премиясе лауреаты (1993). «Татар милләтенә күрсәткән олы хезмәтләр өчен» медале иясе (2015). Казанның мактаулы гражданины (2021)[4].
Тәрҗемәи хәл
[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]Мирфатыйх Зәкиев 1928 елның 14 августында Татарстанның Ютазы районындагы Зәйпе авылында туа. Аңа 5 яшь 3 ай булганда, колхоз рәисе булып эшләгән әтисе Зәки, салкын тидереп, 1933 елда дөнья куйган. Әнисе икенче тапкыр кияүгә чыгып, кабат ирсез калган. Әнисенә 5 баланы тәрбияләүдә булышкан[5]. Сугыш елларында көтүче, ат караучы, кышын туң тирес чабучы, тимерче, эретеп ябыштыручы һ.б. хезмәтләр башкара. Фидакарьлеге өчен “Бөек Ватан сугышы елларындагы фидакяр хезмәт өчен” медале белән бүләкләнә. Мәктәпне “бишле”гә тәмамлап, Казан дәүләт университетындагы татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. Университетны кызыл диплом белән тәмамлый, аспирантурада калдырыла. 1954 елда кандидатлык диссертациясе яклый. Башка милләтләрнең грамматика китаплары белән эзлекле танышкач, татар теле буенча шундый хезмәт язып бастырды. “Синтаксический строй татарского языка” дип аталган 464 битлек китабы докторлык диссертациясе буларак бәяләнә. Диссертация 1962 елда яклана.
Хронология
[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]- 1960—1965 — КДУның татар теле кафедрасы мөдире;
- 1965—1967 — Казан дәүләт педагогия институтында фән буенча проректор;
- 1967—1986 — Казан дәүләт педагогия институты ректоры;
- 1968—1986 — татар тел белеме кафедрасы мөдире;
- 1986—1996 — СССР Фәннәр Академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият һәм тарих институты директоры (1992 елдан — Татарстан фәннәр Академиясе составында);
- 1996—2000 — Татарстан фәннәр Академиясенең Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директоры.
- 1992—2002 — ТФАнең гуманитар бүлеге академик-секретаре.
- 1980—1990 — ТАССР Югары шурасы депутаты һәм Татарстан АССР Югары шурасы рәисе.[6]
2023 елның 18 августында 95 яшендә вафат[7]. Казанның Мөселман зиратында (Шәмсир) җирләнгән[8].
Шәхси тормышы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]Шәҗәрәсе: Миргалим → Мөхәммәтша → Закир (бабасы, Кәрәкәшледән, Беренче бөтендөнья сугышында һәлак булган) → Зәки (әтисе, 30 яшендә вафат булган). Әтисе ягыннан әбисе Сылубикә (тамырлары Ырынбур ягыннан), әнисе ягыннан әбисе Акбаш авылыннан. Әнисе Зәйнәп Хәләф кызы Димтамактан. Үги әтисе Камил Садыйков (1942 елда Бөек Ватан сугышында һәлак булган). Энесе Миргали (Закиров), укытучы; сеңелләре Кадрия (Зәки кызы), Әлина (Камил кызы, Яркәева), Фәндия (Камил кызы).
1955 елда өйләнгән. Хатыны Лена Әхмәт кызы (Ризванова, Азнакай районы Мәндәй авылында туган, Минзәләдә үскән). 1965 елда Казан педагогика институтын тәмамлаган, Лобачевский исемендәге фәнни китапханәдә, аннары КДПИ китапханәсендә эшләгән (вафат). Өлкән уллары Рөстәм, Казан университетын тәмамлаган, тарих фәннәре кандидаты (1984), Рөстәмнең балалары Галия, Эмиль. Кече уллары Илдар, Казан университетын тәмамлаган, компьютерлар буенча белгеч, Илдарның балалары Ренат, Наилә[9].
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]- ↑ 1,0 1,1 Башкорт энциклопедиясе — Башкирская энциклопедия, 2005. — 4344 бит
- ↑ http://www.antat.ru/ru/news/16564/
- ↑ https://jitely.info/kazan
- ↑ Профессор Мирфатыйх Зәкиев «Казанның Мактаулы гражданины» исемен алачак. Татар-информ, 16.08.2021
- ↑ Ралинә Сәлимова. Мирфатыйх Зәкиевның бертуган сеңлесе: Истәлекләреңне яшәтеп яшәргә язсын. Татар-информ, 20.08.2023
- ↑ ТР фәннәр академиясе рәсми сайты(үле сылтама)
- ↑ Галим Мирфатыйх Зәкиев вафат. Татар-информ, 19.08.2023
- ↑ Ралинә Сәлимова. Татар җәмәгатьчелеге Мирфатыйх Зәки улы Зәкиевны соңгы юлга озатты. Татар-информ, 20.08.2023
- ↑ Род и семья М.З.Закиева / Р.А.Юсупов, К.З.Зиннатуллина, Ф.С.Сафиуллина, Ш.Н.Асылгараев. М. З. Закиев ― ученый, педагоги общественный деятель // Академик Мирфатых Закиев. М.: Инсан, 1998, стр.41-42. ISBN 5-85840-287-9
Чыганаклар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]- Суфиян Поварисов. “Тел атасы”ның атасы(үле сылтама) // Кызыл таң.
Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]BIBSYS: 2022204 · CiNii: DA06911452 · GND: 121206300 · ISNI: 0000000109905306 · LCCN: n80152738 · NKC: jo2016899319 · NTA: 074082051 · NUKAT: n96222456 · SUDOC: 194339904 · VIAF: 77165518 |
Моны да карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт].png){kind=small}
| Президентлары | Рифкать Миңнеханов (2023-гамәлдә) • Мәгъсүм Сәлахов (2014―2023) • Әхмәт Мазһаров (2006–2014) • Мансур Хәсәнов (1992–2006) |
|---|---|
| Фәнни-тикшеренү оешмалары | Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты • А.Х.Халиков исемендәге Археология институты • Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты • Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Тарих институты • Экология һәм җир асты байлыкларыннан файдалану проблемалары институты • Гамәли эзләнүләр институты • Гамәли семиотика институты • Исламны өйрәнү үзәге • Гаилә һәм демография үзәге |
| Фәнни-методик җитәкчелек астында эшләүче оешмалар | Бөтенроссия куллану күләмен үлчәү[d] фәнни-тикшеренү институты • «Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институты» (РФА КФҮ) • «Татар агрохимия һәм туфрак белеме фәнни-тикшеренү институты» (РФА КФҮ) • «Татарстан фәнни-техник мәгълүмат үзәге» • «НИИтурбокомпрессор» • «Педагогика, психология һәм социаль проблемалар институты» (РМА[d]) • «Бөтенроссия нефть геологиясе фәнни-тикшеренү институты[d]»ның Казан бүлекчәсе • Перспектив икътисади тикшеренүләр үзәге • Гамәли оптика дәүләт институты • «КНИАТ» Инновацион-технологик үзәге» сәнәгый технологияләр технопаркы • Идел буе углеводород чималы фәнни-тикшеренү институты • Татар агробизнес хезмәткәрләрен әзерләү институты • Үзәк руда булмаган файдалы казылмалар геологиясе фәнни-тикшеренү институты • Нефть ятмаларны эшкәртү ысулларын камилләштерү үзәге • Федераль токсикологик, радиацион һәм биологик иминлек үзәге • «Союзхимпроект» (КНИТУ) • Традицион мәдәниятне үстерү үзәге • «Идел-Чулман дәүләт табигый бисфера тыюлыгы» (РФ Табигый ресурслар һәм экология министрлыгы) • «ТатНИПИнефть» (Татнефть) • Химик продукциясе дәүләт фәнни-тикшеренү институты • ТР Уйлап табучылар һәм рационализаторлар җәмгыяте • «ТИСБИ» идарә институты |
| Басмалары | «Научный Татарстан» журналы • Татар энциклопедиясе (Tatarica) • Татар энциклопедиясе сүзлеге • «Фән»
нәшрияте • «Фәнни Татарстан» журналы |
| Тану ысуллары | Алтын медале • Көмеш медале • Шиһабетдин Мәрҗани премиясе (гуманитар фәннәр) • Хәмид Мөштәри премиясе (математика, механика һәм техник фәннәр) • Гыйлем Камай премиясе (химия) • Владимир Энгелһардт премиясе (биология) • Әбүбәкер Терегулов премиясе (медицина һәм сәламәтлек саклау) • Карл Боль премиясе (ветеринария) • Василий Мосолов премиясе (авыл хуҗалыгы) • Андрей Адо премиясе (аллергология, иммунология һәм гомуми патология) • Виктор Попов премиясе (табигатьне рациональ куллану һәм тирә-як мохитне саклау) • Галимҗан Ибраһимов премиясе (татар телен һәм әдәбиятын өйрәнү) |
| Гуманитар фәннәр бүлеге | Җитәкче: Радик Салихов • Хакыйкый әгъзалар: Искәндәр Гыйләҗев • Мирфатыйх Зәкиев • Дания Заһидуллина • Рүзәл Йосыпов • Рәфыйк Мөхәммәтшин • Наил Вәлиев • Айрат Ситдыйков • Индус Таһиров • Рафаил Хәким • Мөхбир-әгъзалар: Мөхәммәтгали Арсланов • Тәлгать Галиуллин • Ким Миңнуллин • Айнур Тимерханов • Фаяз Хуҗин • Шәрәфле әгъзалар: Хәнисә Алишина • Әлфис Гаязов • Михаил Пиотровский[d] • Фрид Рәшитев • Равил Фәйзуллин • Чит илләрдән әгъзалар: Әкмәлетдин Ихсаноглу[d] • Юлай Шамилоглы |
| Социаль-икътисади һәм хокук фәннәре бүлеге | Җитәкче: Роза Әхмәдиева • Хакыйкый әгъзалар: Илшат Гафуров • Михаил Щелкунов • Анатолий Краснов • Фәрит Мөхәммәтшин • Марат Сафиуллин • Җәүдәт Сөләйманов • Мидхәт Фарукшин • Александр Яковенко[d] • Мөхбир-әгъзалар: Роза Әхмәдиева • Флүр Баһаутдинов • Валерьян Габделхаков • Елизавета Демидова-Петрова • Рәдиф Җамалетдинов • Сергей Киселев • Газиз Мингалиев • Вадим Хоменко • Сәлимҗан Шәрипов[d] • Шәрәфле әгъзалар: Руслан Гринберг[d] • Талия Хәбриева • Касыйм Йосыпов |
| Медицина һәм биология фәннәре бүлеге | Җитәкче: Альберт Ризванов • Хакыйкый әгъзалар: Рәсим Абдрахманов • Динә Гайнетдинова • Альберт Галәвич • Рамил Гәрәев • Ольга Ильинская • Игорь Игнатьев • Андрей Киясов • Марс Михайлов • Алексей Созинов • Альберт Суфианов • Игорь Тарчевский • Рөстәм Хәйруллин • Мөхбир-әгъзалар: Сергей Бойчук • Гөлнар Ваһапова • Илгиз Гатауллин • Хәйдәр Гафаров • Венера Латыйпова • Станислав Мальцев • Эльмира Минһаҗева • Илдус Низамов • Марина Патяшина • Альберт Ризванов • Сергей Рыжкин • Динара Садыйкова • Рифгать Шәһидуллин • Шәрәфле әгъзалар: Ринат Акчурин • Ренад Жданов • Фёдор Севрюков[d] • Чит илләрдән әгъзалар: Абдулла Аббас[d] • Клаус Теодор Прайсснер[d] • Элизабет Танзи[d] • Ганс Хогерзайл[d] |
| Авыл хуҗалыгы фәннәре бүлеге | Җитәкче: Айрат Вәлиев • Хакыйкый әгъзалар: Анатолий Краснов • Марсель Таһиров • Җәүдәт Фәйзрахманов • Мөхбир-әгъзалар: Айрат Вәлиев • Роберт Ильязов • Фәнүзә Кадыйрова • Харис Мусин[d] • Рөстәм Равилов • Радик Сафин • Рөстәм Сәхәпов • Шәрәфле әгъзалар: Нәҗип Мәҗитов[d] • Феофан Самуилов • Чит илләрдән әгъзалар: Камиль Окйай Сындыр[d] |
| Математика, механика һәм машина белеме[d] фәннәре бүлеге | Җитәкче: Рәшит Низамов • Хакыйкый әгъзалар: Марат Арсланов[d] • Геннадий Дегтярёв • Юрий Гортышов • Илдус Закиров • Рифкать Миңнеханов • • Виталий Паймушин[d] • Ирек Фәхретдинов • Мөхбир-әгъзалар: Фәрит Әбләев • Фаил Әхмәдиев • Семён Насыйров[d] • Игорь Попов • Альфред Сөләйманов • Ибраһим Хисамиев • Шәрәфле әгъзалар: Станислав Васильев • Юрий Ершов[d] • Роберт Нигъмәтуллин • Рафаил Йосыпов • Чит илләрдән әгъзалар: |
| Физика, энергетика[d] һәм Җир турында фәннәр бүлеге | Җитәкче: Наил Кашапов[d] • Хакыйкый әгъзалар: Айрат Абдуллин • Илфан Бикмаев • Альберт Гыйльметдинов • Равил Ибәтуллин • Әхәт Ильясов • Ренат Мөслимов • Валерий Песошин • Кев Салихов • Роальд Сәгъдиев • Мәкъзүм Сәләхов • Наил Сәхибуллин • Рәис Хисамов • Ленар Таһиров • Мөхбир-әгъзалар: Линар Әминов • Анастас Бохараев • Владимир Иванов • Адель Надеев • Морат Таһиров • Борис Тимеркәев • Шәрәфле әгъзалар: Илдар Габитов • Марат Гыйльфанов • Михаил Залиханов[d] • Игорь Колодезников • Ирина Ларочкина • Илдус Мәстүкев • Рәшит Сөнәев • Шәфәгать Тәхәветдинов • Чит илләрдән әгъзалар: Любитц Вольфганг[d] • Клаус Мёбиус[de] • Юрген Хенниг[d] • Уве Айххофф[de] |
| Химия һәм химик технологияләр[d] бүлеге | Җитәкче: Рифгать Шәһидуллин • Хакыйкый әгъзалар: Сергей Дьяконов • Әхмәт Мазһаров • Рафинат Яруллин • Мөхбир-әгъзалар: Вильям Барабанов • Эльвира Батыева • Фаат Гарифуллин • Герман Дьяконов • Марат Җиһаншин • Александр Копылов • Лилия Никитина • Геннадий Романов • Исмәгыйль Хөснетдинов • Сергей Юшко • Шәрәфле әгъзалар: Александр Берлин • Ренад Сәгъдиев • Илшат Теләшев • Чит илләрдән әгъзалар: Владимир Агабеков[d] |
| Хәтер | Яхъя Абдуллин • Сәйяр Айдаров • Вячеслав Алемасов • Николай Алёшин • Жорес Алфёров • Борис Арбузов • Азат Әхмәдуллин • Наил Әхмәтов • Габделхан Әхтәмҗан • Илдар Бәдриев • Шәүкәт Биктимеров • Әгъдәс Борһанов • Эдвард Дж. Бюргер[en] • Солтан Вәлиев • Камил Вәлиев • Гадел Вахитов • Леонид Волгин[d] • Билсур Габделхәев • Илшат Гайсин • Владимир Галкин • Фуат Ганиев • Мәхмүт Гәрәев • Рауис Гәрәев • Миркасыйм Госманов • Үзбәк Госманов • Марат Гыймадиев • Гали Даутов • Надир Дәүләт • Анатолий Дрегалин • Владимир Ефимов[d] • Габдулла Җиһаншин • Мәкъсүт Зарипов • Лидия Зарипова • Диләвер Зөбәеров • Азат Зыятдинов • Борис Иванов • Виктор Иванов • Владимир Иванов • Газыйм Идрисов • Зинфәр Исмәгыйлев • Әбрар Кәримуллин • Петр Кирпичников • Василий Киршин • Сергей Кляшторный[d] • Юрий Кожевников • Александр Коновалов • Юрий Коноплёв • Аркадий Кузнецов • Инна Лещинская • Василий Лихачев • Валерий Лузгин • Валерий Лунин[d] • Фёдор Мадякин • Валерий Максимов • Фоат Мансуров • Герман Марченко • Мирза Мәхмүтов • Туфан Миңнуллин • Сергей Михайлов • Әзһәр Мөхәммәдиев • Данияр Мөштәри • Рәфыйк Нәфыйков • Энгель Неттевич[d] • Рәшид Нугаев • Илдус Нуретдинов • Аркадий Пудовик • Габделхәмит Равилов • Александр Рябов • Илдар Салихов • Ренат Сәйфуллин[d] • Марсель Сәлимҗанов • Ибраһим Сафин • Фатыйх Сибәгатуллин • Тәлгат Сираҗетдинов • Эдуард Ситдыйков • Всеволод Талантов • Илтөзәр Терегулов • Валентин Тронов • Диләрә Тумашева • Алексей Тунаков • Владимир Федотов • Иштван Фодор[d] • Сәламбәк Хаҗиев • Альфред Халиков • Илдус Хәйбуллин • Филзә Хәмидуллин • Мансур Хәсәнов • Теодор Хелльбрюгге[d] • Шамил Чабдаров • Ягъсуф Шәфыйков • Томас Штрайль • Нил Юзиев • Алмаз Юлдашев • Фәйзерахман Юнысов • Разил Вәлиев |
 |  | |
|---|---|---|
| А | ||
| Ә | ||
| Б | ||
| В | ||
| Г | ||
| Д | ||
| Җ | ||
| З | ||
| И | ||
| К | ||
| Л | ||
| М | Әхмәт Мазһаров • Фоат Мансуров • Марта Мартьянова • Наил Мәганов • Илдус Мәстүкев • Наил Мәһдиев • Анастасий (Меткин) • Айдар Метшин • Илсур Метшин • Рәис Миңнеханов • Рифкать Миңнеханов • Рөстәм Миңнеханов • Роберт Миңнуллин • Туфан Миңнуллин • Валерий Миронченко • Равил Моратов • Алексей Морозов • Шаһинур Мостафин • Рузия Мотыйгуллина • Рәүфәл Мөхәммәтҗанов • Гүзәл Мөхәммәтҗанова • Фәрит М. Мөхәммәтшин • Фәрит Х. Мөхәммәтшин • | |
| Н | ||
| П | ||
| С | ||
| Т | ||
| У | ||
| Ф | ||
| Х | ||
| Ч | ||
| Ш | ||
| Я | ||
«Бөтендөнья татар конгрессы» иҗтимагый берләшмәләре халыкара Берлегенең  «Татар милләтенә күрсәткән олы хезмәтләр өчен» медале лауреатлары | ||
|---|---|---|
| билгесез | | |
| 2007 ел | ||
| 2012 ел | ||
| 2013 ел | ||
| 2014 ел | ||
| 2015 ел | ||
| 2016 ел | ||
| 2017 ел | ||
| 2018 ел | ||
| 2019 ел | ||
| 2020 ел | ||
| 2021 ел | ||
| 2022 ел | ||
| 2023 ел | ||
 «Татарстан Республикасының Атказанган фән эшлеклесе» мактаулы исеме ияләре | |
|---|---|
| А | |
| Ә | |
| Б | |
| В | |
| Г | |
| Җ | |
| З | |
| И | |
| Й | |
| К | |
| Л | |
| М | |
| Н | |
| П | |
| Р | |
| С | |
| Т | |
| Ф | |
| Х | |
| Ш | |
| Ю | |
| Я | |
Төркемнәр:
- 14 август көнне туганнар
- 1928 елда туганнар
- Татарстанда туганнар
- 18 август көнне вафатлар
- 2023 елда вафатлар
- Мәскәүдә вафатлар
- Әлифба буенча шәхесләр
- Татарстанның фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт бүләге лауреатлары
- Татарстан Республикасы каршындагы казанышлары өчен ордены кавалерлары
- «Татар милләтенә күрсәткән олы хезмәтләр өчен» медале лауреатлары
- Татар теле галимнәре
- Филология фәннәре докторлары
- Ректорлар
- Татарстанның атказанган фән эшлеклеләре
- Татар тел галимнәре
- Җәлил Киекбаев премиясе лауреатлары
- Татарстан парламенты җитәкчеләре
- Казанның шәрәфле ватандашлары
- «Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнүчеләр
- Казанның мөселман зиратында җирләнгән шәхесләр