Эчтәлеккә күчү

Мәскәү

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Мәскәү latin yazuında])
Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.
Мәскәү
Халык саны 13 010 112 (1 октябрь 2021) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән Unknown Edit this on Wikidata
Гимн Мәскәү һимны Edit this on Wikidata
Хөкүмәт башлыгы Сергей Собянин Edit this on Wikidata
Сәгать поясы Мәскәү вакыты, UTC+03:00, Европа/Мәскәү
Кардәш шәһәрләр Берлин, Dähli, Мадрид, Тел-Әвив, Тәһран, Пекин, Валансьен, Лондон, Любляна, Буэнос-Айрес, Астана, Афин, Дүсселдорф, Вена, Бангкок, Белград, Загреб, Әнкара, Улан-Батор, Бишкәк, Сеул, Һавана, Акъяр, Дөбәй, Токио, Пхеньян һәм Бакы
Nawddsant Изге Георгий Edit this on Wikidata
География
Моның өлеше Үзәк федераль округ Edit this on Wikidata
АТБ Россия
Ил Россия
Мәйдан 2,562 км²
ДДӨБ 156 метр Edit this on Wikidata
Сулык Мәскәү елгасы, Мәскәү исемендәге канал
Координатлар 55°45'21"тн, 37°37'4"кнч
Почта индексы 101001–135999 Edit this on Wikidata
Телефон коды 495, 499 Edit this on Wikidata
RU-MOW Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol Мәскәү мэры, Мәскәү хөкүмәте Edit this on Wikidata
Канун чыгару органы Мәскәү шәһәр думасы Edit this on Wikidata
Башлык исеме Мәскәү хөкүмәте премьер-министры Edit this on Wikidata
Хөкүмәт башлыгы Сергей Собянин Edit this on Wikidata
Карта
Нигезләүче Юрий Долгорукий Edit this on Wikidata

Мәскә́ү (рус. Москва) — Россия Федерациясенең башкаласы, федерация әһәмияте шәһәре, үзәк икътисади районның һәм Мәскәү өлкәсенең үзәге. Мәскәү — Бөек Мәскәү кенәзлегенең, Россия патшалыгының һәм Совет Социалистик Республикалар Берлегенең тарихи башкаласы. Көнчыгыш-Европа тигезлегендә, Мәскәү елгасы янында урнашкан.

Россиянең һәм Европаның (Истанбул исәпмичә) халык саны буенча иң зур шәһәр (11,8 млн кеше).

Мәскәү — Россия туристик үзәге. Мәскәү кирмәне, Кызыл мәйдан һәм Новодевичий кәшишхәнәсе ЮНЕСКО дөнья мирасына керәләр. Мәскәүне 6 аэропорт хезмәт күрсәтәләр. Анда 9 тимер юл вокзаллар һәм 3 елга портлары эшлиләр. 1935 елдан башкалада метрополитен эшли.

Мәскәүнең космостан күренеше

Географик урнашу

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәр Көнчыгыш-Европа тигезлегендә, Мәскәү елгасы янында, Ока һәм Идел елгалары арасында урнашкан. Федерация субъекты буларак Мәскәү һәм Калуга өлкәләре белән чиктәш. 2012 елга шәһәр мәйданы — 2511 км². Территоиясеннән 877 км² Мәскәү Боҗра Автомобильләр Юлы эчендә, 1633 км² — тышкы ягында урнашкан.

Шәһәрнең уртача биеклеге — 156 м, иң биек ноктасы — Теплый Стан бистәсендә, иң түбән ноктасы Беседин күперләре арасында урнаша.

Ул Мәскәү елгасының ике ярларында, аның урта агымнарында урнаша. Шулай ук шәһәрдә Мәскәү елгасының кушылдыклары: Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, Яуза, Нищенка, Сетунь, Котловка һәм Гордоня агалар. Кече елгаларының күбесе коллекторларда агалар.

Мәскәүдән эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)[1]
Мурманск ~ 2103 км
Санкт-Петербург ~ 696 км
Бөек Новгород ~ 538 км
Тверь ~ 177 км
Архангельск ~ 1291 км
Череповец ~ 526 км
Вологда ~ 459 км
Ярославль ~ 264 км
Сыктывкар ~ 1331 км
Киров ~ 943 км
Киңәшмә ~ 401 км
Иваново ~ 302 км
Смоленск ~ 414 км
Белорусия байрагы Витебск ~ 543 км
Белорусия байрагы Минск ~ 750 км
Польша байрагы Варшава ~ 1462 км
Җилләр розасы
Җилләр розасы
Владимир ~ 187 км
Түбән Новгород ~ 427 км
Казан ~ 830 км
Владивосток ~ 9207 км
Калуга ~ 173 км
Брянск ~ 401 км
Украина байрагы Киев ~ 898 км
Молдавия байрагы Кишинәү ~ 1323 км
Липецк ~ 459 км
Воронеж ~ 529 км
Украина байрагы Харьков ~ 749 км
Тындагы Ростов ~ 1092 км
Тамбов ~ 463 км
Сарытау ~ 853 км
Волгоград ~ 966 км
Әстерхан ~ 1404 км

Мәскәү халыкара стандарт буенча Moscow Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +3:00 гә тигез.

Шәһәр климаты — уртача-континенталь. Кыш уртача ноябрьның икенче яртысыннан март ахырына хәтле дәвам итә. Кыш вакытында көчле суыклар (-20, -30 °C), ә декабрь белән январьдә җепшек көннәр булырга мөмкин. Елда айларның иң салкыны — февраль (уртача −6,7 °C). Җәй майның уртасыннан сентябрьгә хәтле дәвам итә, көндез температурасы еш 30 °C кадәр күтәрелә. Елда айларның иң җылысы — июль (уртача 19,2 °C).

Елның уртача температурасы 5,8 °C тәшкил ителә. Бөтен метеокүзәтчелек тарихы буенча елларның иң җылысы — 2008 (урта температура — 7,3 °C), иң салкыны — 1888 (1,7 °C). Уртача еллык җил тизлеге — 2,3 м/с, һава дымлылыгы — 77%.

Бөтен метеокүзәтчелек тарихы буенча иң югары температура 2010 елның 29 июлендә тәшкил ителгән — 38,2 °C, иң түбән 1940 елның 17 гыйнварында −42,2 °C.

Мәкәүдә ел буенча 600—800 мм атмосфера дуеннары ява, күбесе — җәйдә.

Мәскәү климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Абсолют максимум, °C 8,6 8,3 19,7 28,9 33,2 34,7 38,2 37,3 32,3 24,0 16,2 9,6 38,2
Уртача максимум, °C −4 −3,7 2,6 11,3 18,6 22,0 24,3 21,9 15,7 8,7 0,9 −3 9,6
Уртача минимум, °C −9,1 −9,8 −4,4 2,2 7,7 12,1 14,4 12,5 7,4 2,7 −3,3 −7,6 2,1
Абсолют минимум, °C −42,2 −38,2 −32,4 −21 −7,5 −2,3 1,3 −1,2 −8,5 −20,3 −32,8 −38,8 −42,2
Явым-төшем нормасы, мм 52 41 35 37 49 80 85 82 68 71 55 52 707
Чыганак: Погода и Климат


Шәһәр исеме Мәскәү елгасының исеменнән чыккан. Борыңгы рус телендә моск- тамыры «баткак, сыланучан» яки «саз, юеш, дымлы» мәгънәләрен белдерде. Елга исеме, бәлки борыңгы рус «москы» (-ы кушымчасы белән) сүзеннән чыккан.

Башка телләрдә шулай ук бу сүзеннән төзергән исемнәре бар: рус. Moscow, алман. Moskau, фр. Moscou.

Шәһәр яше аныклап билгеле түгел. Иң борыңгы археологик табылмалар таш чорына кагылалар. Беренче меңьеллыгының ахырында Мәскәү районында вятичләр һәм кривичләр нәселләре урнаштылар. Археологик казулар нәтиҗәләре буенча, XI гасырда Мәскәү янында чокырлы һәм урлы авыл урнашты.

Мәскәүгә нигез салу турыда ике караш бар.

  • Беренче караш Ипатьев елъязмаларында Мәскәү исемле авылны телгә алуга таяна. Алар буенча, 1147 елның 4 апрельдә ростов-сүздәл кенәзе Юрий Долгорукий Мәскәү шәһәрендә үз дусларын кабул иткәндер. 1156 елда Мәскәүдә яңа агач ныгытмалар төзелгәннәр, һәм шәһәр мәйданы 3-4 тапкыр артты.
  • Икенче караш буенча татар ханы Мәңге Тимер 1272 елда фин чик сакчылары өчен Мәскәү ныгытмасына салдыра, нәкъ бу елда беренче чиркәү төзелә башлый[2]. Ә 1147 елда берни чиркәү, димәк Мәскәү булмаган әле. Тик Үзбәк хан идарә иткән чорындагы Иван Калита вакытында Мәскәү чын шәһәргә әверелә.

1238 ел 20 гыйнварБатый хан җитәкчелегендәге гаскәр рус армиясен җиңеп Мәскәүне ала.

Монгол-татар буйсындырган вакытында шәһәр яндырып яуланган, ләкин тиз торгызылган. 1242 елдан Алтын Урдага бәйле булган. Кайбер тарихчылар буенча Мәскәү һәм тирәсендәге кенәзлекләр Алтын Урда эченә кергән.

Алтын Урда чорында Мәскәү шәһәрендә Урда урамы (русча Ордынка, әлегә сакланган) килеп чыккан. Урда урамы тирәсендә башта Алтын Урданың татар идарәсенең түрәләре — баскаклар, даруглар һәм бүтән — яшәгәннәр. Урда урамы тирәсендә Татар бистәсе килеп чыккан.

Хәзер Мәскәүнең Татар бистәсе турында күп исемнәр хәтерләтә: Балчык (русча Балчук, Мәскәүнең урыны һәм кунакханәсе), Кече һәм Зур Татар урамнары (анда Иске Татар мәчете бар), Третьяков исемендәге галереянең тирәсендә урнашкан тарихи урыннар.

Арбат урамы — татар сәүдәгәрләре тарафыннан салынган бистә. Кайбер чыганак буенча татар сүзеннән арба яки гарәп сүзеннән рабат (шәһәр яны) килеп чыга. Арбат бистәсендә башта болгар, соңрак татар һәм бүтән шәрекъ сәүдәгәрләре, осталары яшәгән һәм эшләгән. Алтын Урда хакимлеге дәвереннән Мәскәүдә бүтән татар исемнәре дә калганнар: Таган (русча Таганка), Толмачы урамнары (Новокузнецкая метро станциясе тирәсендә, элек анда Татар Толмачы бистәсе булган), Исмайлы (русча Измайлово), Сәркиз (русча Черкизово) — Сәркиз морза Дмитрий Донской якташы булган, батырлык һәм булышлык өчен Мәскәү кенәзе Сәркиз морзага шушы җирне биргән, аның исеменнән Черкизово сүзе килеп чыккан.

Алтын Урданың Үзбәк ханы хакимлегендә Мәскәүнең әһәмияте күтәрелгән, чөнки татар ханы Мәскәү кенәзенә Иван Калитага баскак вазифасын биргән. Шулай итеп рус кенәзлекләрендә баш татар баскагы — Иван Калита булып чыккан, ул бөтен салымны җыйган булган һәм Алтын Урда ханына җибәргән. Мәскәүнең шушы салымны җыю вазифалары Алтын Урда чорыннан хәзерге вакытка кадәр калган.

Мәскәү кенәзлеге үзәге

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

{{main|Бөек Мәскәү кенәзлеге

Халык =

Мәскәү — Россиядә һәм Европада халык саны буенча иң зур шәһәр. Статистика буенча, шәһәрдә 2012 елда 11 612 943 кеше яши. Бу сан өзлексез яшәгән шәһәрчеләр гына хисапка ала, Мәскәүдә тагын 1 миллион 800 мең артык мигрантлар, гастарбайтерлар, һәм төрле рәсми түгел эмигрантлар яши.

Халык саны буенча шәһәр Россиядә — беренче, Европада — икенче (СТамбовлдан соң), дөньяда — сигезенче.

Халык саны
13501400160016381710172517381750
30 00040 000100 000200 000160 000145 000138 400130 000
17751785[3]18001811[3]18131825[3]1830[3]1835[3]
161 000188 700250 000270 200215 000241 500305 600335 800
1840[3]1847[3]18521856[3]1858[3]1859[3]1863[3]1864
349 100353 300373 800368 800377 800379 300462 500351 600
18681871188618911897[4]19001902[3]1907[3]
416 400601 969753 459822 4001 039 0001 175 0001 174 7001 345 700
190819121913[3]1914[3]19151917[3]19201923[3]
1 359 2001 617 1571 563 1001 762 7001 817 0001 854 4001 028 2001 542 900
1926[4]1928[5]1931[3]19361939[4]1956[6]1959[7]1967[3]
2 080 0002 127 2002 781 3003 641 5004 609 0004 839 0005 045 9056 422 000
1970[8]1972[3]1973[3]1976[3]1979[9]1982[3]1986[3]1989[10]
6 941 9617 151 0007 255 0007 658 0007 830 5098 111 0008 527 0008 769 117
1990[11]1991[11]1992[3]1993[11]1994[11]1995[11]1996[3]1997[11]
8 880 1249 017 4158 956 9009 066 0259 066 6129 085 4578 434 3009 411 236
1998[11]1999[11]2000[11]2001[3]2002[4]2003[3]2004[11]2005[3]
9 604 2979 783 2429 932 9328 396 40010 126 00010 126 40010 391 47010 406 600
2006[3]2007[3]2008[3]2009[11]2010[12]2011[3]2012[13]2013[14]
10 425 10010 442 70010 470 30010 508 97111 503 50111 503 50011 612 94311 979 529
2014[15]2015[16]
12 108 25712 197 596
Халык 1897[17] 1926[18] 1939[19] 1959[20] 1970[21] 1979[22] 1989[23] 2002[24]
К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. %
руслар 987 044 95,0% 1 771 690 87,8% 3 614 430 87,4% 4 507 899 88,6% 6 301 247 89,2% 7 146 682 90,1% 7 963 246 89,7% 8 808 009 84,8%
украиннар 4 478 0,4% 16 082 0,8% 90 479 2,2% 115 489 2,3% 184 885 2,6% 206 875 2,6% 252 670 2,8% 253 644 2,4%
татарлар 4 2881 0,4% 17 076 0,8% 57 687 1,4% 80 489 1,6% 109 252 1,5% 131 328 1,7% 157 376 1,8% 166 083 1,6%
әрмәннәр 1 604 0,2% 6 369 0,3% 13 682 0,3% 18 379 0,4% 25 584 0,4% 31 414 0,4% 43 989 0,5% 124 425 1,2%
әзериләр - - 224 ~0,0% 677 ~0,0% 2 528 0,1% 4 889 0,1% 7 967 0,1% 20 727 0,2% 95 563 0,9%
яһудләр 5 070 0,5% 131 244 6,5% 250 181 6,0% 239 246 4,7% 251 350 3,6% 222 900 2,8% 174 728 2,0% 79 359 0,8%
белоруслар 1 016 0,1% 13 161 0,7% 24 952 0,6% 34 370 0,7% 50 257 0,7% 59 193 0,7% 73 005 0,8% 59 353 0,6%
башкалар 35 091 3,4% 61 295 3,0% 84 930 2,1% 87 181 1,7% 133 544 1,9% 125 243 1,6% 189 838 2,1% 796 318 7,7%
барлык 1 038 591 100,0% 2 017 141 100,0% 4 137 018 100,0% 5 085 581 100,0% 7 061 008 100.0% 7 931 602 100,0% 8 875 579 100,0% 10 382 754 100,0%

Искәрмә:1 Әзериләр белән

Халык 2010[25]
К. с. %
руслар 9 930 410 86,3%
украиннар 154 104 1,3%
татарлар 149 043 1,3%
әрмәннәр 106 466 0,9%
әзериләр 57 123 0,5%
яһудләр 53 145 0,5%
белоруслар 39 225 0,3%
башкалар 1 013 985 8,8%
барлык 11 503 501 100,0%

Мәскәүдә 154 104 украин (1,42 %), 149 043 татар (1,38 %), 57 123 әзәри (0,53 %) һәм 53 142 яһүди (0,49 %) яши (2010). Шәһәрдә руслар күпчелектә — халыкның 86% алалар, яисә 9 930 410 кеше.

Мәскәүдә татарларның тарихи яшәгән урыннары — Мәскәү елгасы арты (Замоскворечье) районындагы Татар бистәсе.

Мәскәүдә туган танылган кешеләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]


Административ бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2012 елдан Мәскәү 12 административ округына бүленә:

1. Үзәк административ округ (10 районына бүленә)
2. Төньяк административ округ (16 районына бүленә)
3. Төньяк-Көнчыгыш административ округ (17 районына бүленә)
4. Көнчыгыш административ округ (16 районына бүленә)
5. Көньяк-Көнчыгыш административ округ (12 районына бүленә)
6. Көньяк административ округ (16 районына бүленә)
7. Көньяк-Көнбатыш административ округ (12 районына бүленә)
8. Көнбатыш административ округ (13 районына бүленә)
9. Төньяк-Көнбатыш административ округ (8 районына бүленә)
10. Зеленоград административ округы (4 районына бүленә)
11. Яңа Мәскәү административ округы (11 җирлегенә бүленә)
12. Троицк административ округы (10 җирлегенә бүленә)

Казан вокзалы

Тимер юл транспорты

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәрдә ун тимер юл вокзалы бар:

Мәскәү эчендә Мәскәү тимер юлының кече боҗрасы урнаша, ул Мәскәүнең барлык тимер юл юнәлешләрен тоташтыра.

Автомобиль транспорты

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Мәскәү — М1 «Беларусь» (Мәскәү — СмоленскБелорусия белән чиге), М2 (Мәскәү — ТулаОрёлКурскБелгородУкраина белән чиге), М3 «Украина» (Мәскәү — КалугаБрянскУкраина белән чиге), М4 «Тын» (Мәскәү — ВоронежДондагы РостовКраснодарНовороссийск), М5 «Урал» (Мәскәү — РязаньПензаСамарУфаЧиләбе), М6 «Каспий» (Мәскәү — ТамбовВолгоградӘстерхан), М7 «Идел» (Мәскәү — ВладимирТүбән НовгородЧабаксарКазанУфа), М8 «Холмогоры» (Мәскәү — ЯрославльВологдаАрхангельскСеверодвинск), М9 «Балтия» (Мәскәү — РжевЛатвия белән чиге), М10 «Россия» (Мәскәү — ТверьБөек НовгородПетербург), А101 «Балтия» (Мәскәү — МалоярославецБелорусия белән чиге), А103 «Балтия» (Мәскәү — Черноголовка), А104 «Балтия» (Мәскәү — ДмитровДубна) автоюлларның башлангыч пункты.

Мәскәү эчендә өч транспорт боҗра бар: Бакча боҗрасы, Өченче транспорт боҗрасы, Мәскәү боҗра автомобиль юлы.

Моны карагыз: Мәскәү метрополитены

Метрополитен — Мәскәүдә иң популяр транспорт.[26]

Моны карагыз: Төньяк елга порты

Мәскәү шәһәрендә дәүләт һәм дәүләтнеке булмаган югары уку йортлары эшләп килә. Беренчесе берничә төркемгә бүленә: университетлар, академияләр, институтлар, консерваторияләр, Оборона министрлыгы сайты, Эчке эшләр министрлыгы сайты уку йортлары бар.

  1. 1-се Мәскәү дәүләт медицина университеты
  2. М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты
  3. Мәскәү дәүләт геодезия һәм картография университеты
  4. Мәскәү дәүләт төзелеш университеты
  5. Мәскәү дәүләт халыкара мөнәсәбәтләр институты
  6. Россия дәүләт карамай һәм газ университеты
  7. Россия халыклар дуслыгы университеты
  8. Мәскәү корыч һәм бирелмәләр институты
  9. Г. В. Плеханов исемендәге Россия икътисад университеты
  10. Мәскәү дәүләт элемтә юллар университеты
  11. Мәскәү дәүләт юридик академиясе
  12. Россия Хөкүмәте янындагы Финанс Университеты
  13. Россия дәүләт социаль университеты
  14. Россия Президенты каршындагы Халык хуҗалыгы һәм дәүләт хезмәте Россия академиясе(РАНХиГС).
  15. В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академиягә рәсем институты
1. Азәрбайҗан байрагыАгҗабәди
2. Азәрбайҗан байрагыБакы
3. Азәрбайҗан байрагыГәнҗә
4. Австрия байрагыВена
5. Албания байрагыТирана
6. Әлҗәзаир байрагыАлжир
7. Аргентина байрагыБуйныс-Айрыс
8. Әрмәнстан байрагыИрәван
9. Белорусия байрагыБрест
10. Бельгия байрагыБрүссел
11. Боливия байрагыЛа-Пас
12. Босния һәм Герцеговина байрагыБаня-Лука
13. Бөек Британия байрагыЛондон
14. Венесуэла байрагыКаракас
15. Вьетнам байрагыХаной
16. Вьетнам байрагыХо Ши Мин
17. Алмания байрагыБерлин
18. Алмания байрагыДюссельдорф
19. Алмания байрагыИнгольштадт
20. Алмания байрагыМюнхен
21. Греция байрагыАфины
22. Грузия байрагыКутаиси
23. Грузия байрагыТбилиси
24. Мисыр байрагыКаир
25. Израиль байрагыТел-Әвив
26. Һиндстан байрагыДели
27. Һиндстан байрагыМумбаи
28. Индонезия байрагыҖакарта
29. Иран байрагыРешт
30. Иран байрагыТегеран
31. Исландия байрагыРейкьявик
32. Испания байрагыМадрид
33. Италия байрагыРум
34. Казакстан байрагыАлма-Ата
35. Казакстан байрагыНурсолтан
36. Кипр байрагыНикосия
37. Кытай байрагыПекин
38. КХДҖ байрагыПхеньян
39. Куба байрагыГавана
40. Кыргызстан байрагыБишкек
41. Латвия байрагыЕлгава
42. Латвия байрагыРига
43. Лөбнан байрагыБейрут
44. Мексика байрагыТекоман
45. Мексика байрагыЭнсенада
46. Монголия байрагыУлан-Батор
47. Берләшкән Гарәп Әмирлекләре байрагы Дөбәй
48. Перу байрагыКуско
49. Польша байрагыВаршава
50. Польша байрагыКраков
51. Көньяк Корея байрагыСеул
52. Россия байрагыВолгодонск
53. Россия байрагыКоломна
54. Россия байрагыНарьян-Мар
55. Россия байрагыРостов-на-Дону
56. Румыния байрагыБүкрәш
57. Сербия байрагыБелград
58. Словения байрагыЛюбляна
59. АКШ байрагыЧикаго
60. Таҗикстан байрагыДүшәнбе
61. Таиланд байрагыБаңкок
62. Тунис байрагыТунис
63. Төркия байрагыӘнкара
64. Төркия байрагыАрдахан
65. Үзбәкстан байрагыТашкәнт
66 Үзбәкстан байрагыФәрганә
67. Украина байрагыДонецк
68. Украина байрагыКиев
69. Украина байрагыНиколаев
70. Украина байрагыУжгород
70. Украина байрагыХарковь
71. Россия байрагыЯлта
72. Филиппиннар байрагыЛусон
73. Филиппиннар байрагыМанила
74. Финләндия байрагыҺелсинки
75. Франция байрагыВалансьен
76. Франция байрагыЛимож
77. Хорватия байрагыЗагреб
78. Монтенегро байрагыБудва
79. Монтенегро байрагыПодгорица
80. Чехия байрагыПраһа
81. Чили байрагыСантьяго
82. Эстония байрагыТаллин
83. Япония байрагыТокио
84. Словакия байрагыБратислава
85. Россия байрагыРыльск
Мәскәү панорамасы
Мәскәү панорамасы
  1. Расчет расстояний между городами. Транспортная компания «КСВ 911». әлеге чыганактан 2011-08-12 архивланды. 2010-02-08 тикшерелгән.
  2. http://www.business-gazeta.ru/article/140813/
  3. 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 3,31 3,32 Народная энциклопедия «Мой город». Москва. әлеге чыганактан 2013-10-16 архивланды. 2013-10-16 тикшерелгән.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. әлеге чыганактан 2013-08-17 архивланды. 2013-08-17 тикшерелгән.
  5. Статистический справочник СССР за 1928 г.
  6. Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. әлеге чыганактан 2013-10-26 архивланды. 2013-10-26 тикшерелгән.
  7. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
  8. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
  9. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
  10. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды.
  11. 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2010 года
  12. ВПН-2010. Приложение 1. Численность населения по районам города Москвы. әлеге чыганактан 2014-08-16 архивланды. 2014-08-16 тикшерелгән.
  13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
  14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
  15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. әлеге чыганактан 2014-08-02 архивланды. 2014-08-02 тикшерелгән.
  16. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2015 года и в среднем за 2014 год (опубликовано 17 марта 2015 год). әлеге чыганактан 2015-03-18 архивланды. 2015-03-18 тикшерелгән.
  17. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=831
  18. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=209
  19. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=39
  20. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=45
  21. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=18
  22. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=19
  23. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=18
  24. архив күчермәсе, archived from the original on 2006-11-04, retrieved 2012-11-17 
  25. архив күчермәсе, archived from the original on 2016-06-05, retrieved 2012-11-17 
  26. архив күчермәсе, archived from the original on 2013-01-20, retrieved 2012-12-21 

Калып:Европа башкалалары