Патша-халык мөселман җәмгыяте

Патша-халык мөселман җәмгыяте - 1908 - 1909 елларда эшләгән консерватив (кара йөз) юнәлештәге татар иҗтимагый-сәяси оешмасы. Үз эченә Казан губернасының Чистай өязе территориясен алган.

Тарихы

Патша-халык мөселман җәмгыяте оештыруның төп илһамчысы Казан «патша-халык рус җәмгыяте» советы рәисе, Казан Император университеты профессоры В.Ф. Залеский була.

Үз эшчәнлегенең башыннан алып Казан хокукый монархистлары (кара йөзләр) чикләнмәгән рус дине тарафдарлары сафына мөмкин кадәр күбрәк җәлеп итәргә омтылып, консерватив рухтагы татар-мөселманнарга карата үзләренең аерым игътибарын күрсәтә. Шул рәвешле, алар милли хәрәкәтнең тиз либеральләшүе фонында, В.Ф. Залеский үзе белдергәнчә, «чит ил кешеләренең сәяси берләшмәсе», татар-мөселманнар арасында сепаратистик кәефләр таралуны туктату һәм аларның «прогрессив» хәрәкәттә катнашуларын булдырмау өчен эшләнелә. Бу максат белән кара тәнлеләр татар-мөселман хәрәкәтендә консерватив-монархик даирәләр белән якынаюга берничә конкрет адым ясаганнар.

В.Ф. Залеский тарафыннан эшләнгән, аларның гражданлык хокукларын киңәйтү буенча берничә вәгъдә биргән мөселманнар өчен кара токымлы берлек уставы проекты «рус халкы берлеге»нең губерна һәм өлкә бүлекләре һәм башка монархия оешмалары рәисләренең 1907 елның 15-19 июлендә узган Беренче Бөтенроссия съезды белән игътибарга алына.

Әмма, шуңа да карамастан, Казан карайөзләренең Казанның үзендә консерватив рухтагы татар-мөселман даирәләре белән аралашу нокталарын табарга омтылулары көтелгән нәтиҗә китерми. Хәтта консервативизмы белән танылган татар эшлеклеләре дә (сәүдәгәр А.Я. Сәйдәшев кебек) алар артыннан килми.

Бу шартларда В.Ф. Залеский үз игътибарын авыл җирендә яшәүче татар-мөселманнарга юнәлтә. Татар хокукый монархия җәмгыятен төзергә теләүчеләр Казан губернасының Чистай өязендә — ул вакытта рус халык берлегенең иң бай бүлекләрендә табылган.

Аның максаты - татар халкы даирәсендә Коръән белән ант ителгән самодержавиега тугрылык һәм рус патриотик җәмгыятьләре белән ныклы берләшү торган.

Яңа оешма исеме Казан патша-халык рус җәмгыяте атамасына тулысынча диярлек аваздаш була, бары, рус сүзе анда мөселман сүзенә алмаштырыла.

1909 елның 30 декабрендә (1910 елның 12 гыйнварында) Казан губернаторы М.В. Стрижевский патша-халык мөселман җәмгыятенең барлык бүлекләрен яба. В.Ф. Залескийның мөселман җәмгыятен берничә тапкыр коткарып калырга омтылулары уңышсыз булып чыга.

Чыганаклар

• Алексеев И. Татарский след в черносотенном движении
• Алексеев И. Е. Русское национальное движение в Казанской губернии и Татарстане: конец XIX — начало XX веков (опыт словаря).- Казань, 2004.
• Алексеев И. Е. На страже Империи. Вып. I. Казань, 2006.