Первомайский бистәсе (Казан)

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Первомайский бистәсе (Казан) latin yazuında])
Первомайский бистәсе
Сурәт
 Первомайский бистәсе Викиҗыентыкта
Микрорайон
Первомайский

«Чиста күк» торак комплексынан Первомайский бистәсенә күренеш
Шәһәр:

Казан шәһәре байрагы Казан

Карта:
Первомайский (Татарстан)
Первомайский
Первомайский, Татарстан
Шәһәр административ районы:

Идел буе районы

Нигезләү датасы:

XIX гасыр

Координатлар:

55°45′ т. к. 49°10′ кч. о.HGЯO

Элеккеге статусы:

слободка

Шәһәр эченә кертелгән вакыт:

1934

Элеккеге атамасы:

Бутырки,
Первого Мая

Мәйданы:

0,375 км²

Первомайский на Викискладе

Первомайский бистәсе — Казанның Идел буе районы составындагы бистә (торак массив).

Территориаль урнашу[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Первомайский бистәсе Казанның көньяк өлешендә, Идел буе районы территориясендә, Иске Горки бистәсеннән (торак массивыннан) көнбатышка таба урнашкан.

Көньяк һәм көнбатыш ягыннан аның территориясе Урта Кабан күленең яр буе сызыгы белән чикләнгән, төньяк-көнбатыш ягыннан хәрби шәһәрчекнең күп фатирлы йортлар төркеме, төньяктан — гипермаркет «Бәхетле» һәм «Чиста күк» торак комплексы, төньяк-көнчыгыштан — Танк боҗрасы, өнчыгыштан — Оренбург тракты һәм Ферма шоссесы белән чикләнгән[1].

Гамәлдәге территориаль чикләрдә Первомайский бистәсе сугыштан соңгы чорда (1940—1950 елларның икенче яртысы), якындагы ике шәһәр бистәсен — Бутырки һәм Первомайский бүлешкән буш киңлекләрне төзү нәтиҗәсендә барлыкка килә.

Революциягә кадәрге чорда барлыкка килгән Бутырки хәзерге вакытта бердәм бистәнең көнбатыш өлешен, Бутырская урамы буенда, Урта Кабан күленең яр буе линиясе янын алып тора. Көнчыгыш Бутыркидан көнчыгыштарак, Оренбург тракты буенда 1920 елларда яңа җирлек барлыкка килә, ул 1930 елларда Беренче май (Первомайский) бистәсе дип атала. Сугыштан соң Бутыркиның Первомайский белән кушылуы процессында соңгысының исеме берләштерелгән бистә өчен рәсми була. Әмма әлегә кадәр ике өлеш арасында, Танк боҗрасыннан алып Урта Кабан күленә кадәр бөтен посёлок аша уза торган кечкенә исемсез инеш буена кадәр, формаль булмаган чик саклана.

Исем[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Первомайский бистәсе «Хезмәт ияләренең халыкара бердәмлеге көне — Беренче Май» бәйрәме хөрмәтенә аталган.

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бутырки революциягә кадәрге чорда (1917 елга кадәр)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бутыркиның килеп чыгуының төгәл вакыты билгеләнмәгән. Бу бистәнең Урта Кабан күленең көнчыгыш ярында (революциягә кадәрге чорда — Ерак Кабан) Казан Воскресенский Яңа Русалим монастыре (Архиерей йорты) карамагында булган җирдә бистә буларак барлыкка килүе мәгълүм.

«На земле, принадлежащей Воскресенскому монастырю, за оградой находится слободка Бутырки… Основана она бывшими архиерейскими служителями, перечислившимися в мещане. С 1870 г. число жителей в слободке постепенно уменьшается — они переселяются в город. Остающиеся на месте, за неимением собственной земли, усадебную осёдлость арендуют у монастыря.»[2]

Бутыркиның беренче картографик искәртү 1855 елга карый — бистә Казан Император университеты профессоры П. Вагнер төзегән Казан губернасының Геогностик картасында барлыкка килә[3].

Казан шәһәре Башкарма комитеты Президиумының 1928 елның 20 июлендәге утырышының 77 номерлы беркетмәсеннән өземтә

Бутырки бистәсе кечкенә торак пункт була, шуннан исеме дә барлыкка килә (Бутырки — зур торак пункттан кыр яки урман белән аерылган кечкенә авыл; авылның бер өлеше). 1880 елда Казан губернасының хәрби-топографик картасы нигезендә, анда шул чорда 14 ишегалды исәпләнә[4].

Бутырки 1920—1930 елларда[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1920 еллардан 1934 елга кадәр Бутырки административ яктан Горки авыл советы составына керә, ул үз чиратында Арча кантонының Воскресенски вулысының бер өлеше була, ә 1927 елдан турыдан-туры Казан районы составына керә. 1934 елда Бутырки Горки белән бергә Казан составына кертелә.

Горки авыл советының 1928 елның 15 декабрендәге хисабы нигезендә, Бутыркида 155 кеше (75 ир-ат һәм 80 хатын-кыз) яши, шуларның 19 — балалар[5]. 1930 елга бистәдә халык саны 172 кеше тәшкил иткән[6]. Милли состав буенча халыкның күпчелеге руслар булган, әмма берничә татар (мәсәлән, Юсуп Юнысов гаиләсе) булган[7].

1927 елга Бутыркирда бары тик бер сәүдә йорты гына була — Василий Власовныкы булган 8 кв.м (2 м. 4 м.) тесадан төзелгән кечкенә бакалея лавкасы[8].

1920—1930 еллардагы Беренче Май бистәсе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Казан шәһәре Башкарма комитеты Президиумының 1929 елның 8 мартындагы 1 номерлы утырышының беркетмәсеннән өземтә

Әлеге бистә Оренбург тракты буенда, Горки авылыннан капма-каршы яктан, якынча 1920 еллар башында барлыкка килә. Беренче вакытта аның рәсми исеме булмаган, шуңа күрә шәһәр халкы аны Тауасты бистәсе дип атаганнар (ул таулар урнашкан шәһәр астында барлыкка килгән). 1920 еллар азагындагы рәсми документациядә ул шулай ук Горки авылы яки Бутырки астындагы посёлок дип атала[9][10].

1928—1929 елларда бистәдә яшәүчеләр Казан район башкарма комитетына мөрәҗәгать итәләр, аны Рыков (Рыково) бистәсе дип атарга тәкъдим итәләр — СССР Халык Комиссарлары Шурасы һәм РСФСР Халык комиссарлары шурасы Рәисе Алексей Иванович Рыков (1881—1938) хөрмәтенә.

Казан районы җитәкчелеге Алексей Рыков исемен мәңгеләштерү идеясен кире кага һәм халыкка «җирле табигый яки башка шартларга җавап бирүче исем эзләргә» тәкъдим итә[11]. Соңрак, 1930 елларда бистәгә рәсми исем бирәләр — Беренче Май бистәсе (соңрак — Первомайский).

«Нас смешивали всегда с посёлком Бутырки и корреспонденция идёт большинством через Бутырки, почему мы почту получаем не вовремя. На основании сего и просим вторично присвоить нам название нашему пос. „пос. Рыкова“, в ином же случае „пос. Оренбургский тракт“.»

Административ яктан Беренче Май бистәсе Горки авыл советы составына керә, ә 1934 елда Горки һәм Бутыркалар белән бергә Казан составына кертелә.

Бутырки һәм Первомайский Бөек Ватан сугышы елларында (1941—1945)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Казан. Первомайский бистәсе Америка спутнигы сурәтендә (7 июнь 1966 ел)

Майская һәм Красноуральская урамнары киселешендәге бистә үзәгендә мемориаль стела урнаштырылган, анда Бутырка һәм Первомайский урамнарында яшәүчеләрнең (Бөек Ватан сугышында катнашучылар, һәлак булучылар (25 кеше), исән кайтучылар (40 кеше)) фамилияләре чокып ясалган.

Сугыштан соңгы чор (1945—1991)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Советлардан соңгы чорда Первомайский бистәсенең йөзе сизелерлек үзгәрде. Күп кенә урыннарда Иске бер катлы агач йортлар урынында ике катлы коттеджлар һәм йортлар барлыкка килә башлый.

1960 елда Казанда 6 нчы троллейбус маршруты («Куйбышев мәйданы — ВДНХ») ачыла, ул өч елдан соң Оренбург тракты буенча Борисково бистәсенә кадәр озайтыла. Нәтиҗәдә, Первомайский бистәсендә яшәүчеләр Казан үзәге белән тотрыклы транспорт элемтәсен ала.

Советлардан соңгы чор (1991 елдан)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Советлардан соңгы чорда Первомайский бистәсенең сизелерлек үзгәрә. Күп кенә урыннарда иске бер катлы агач йортлар урынында ике катлы коттеджлар һәм йортлар барлыкка килә башлый.

Шуның белән бергә, 2000 елларда бистәнең төньяк өлеше берничә йортны югалта: өлешчә Майская урамының төньяк өлешендә, тулысынча Шишкин һәм Барнаул урамнары буенда. Әлеге йортларның бер өлеше «Чиста күк» (Оренбург тракты, 24А, 24Б, 24В) биек торак комплексының өч корпус төзелеше зонасына эләккән, аны төзү 2006 елда башланган һәм 2013 елда гына тәмамланган.

  • Первомайский бистәсендә яшәүчеләргә — Бөек Ватан сугышында катнашучыларга мемориаль стела (сентябрь 2020)
    Первомайский бистәсендә яшәүчеләргә — Бөек Ватан сугышында катнашучыларга мемориаль стела (сентябрь 2020)
  • Торак йорт: Селекционная ур., 28 (июнь 2020)
    Торак йорт: Селекционная ур., 28 (июнь 2020)
  • Торак йорт: Селекционная ур., 35 (июнь 2020)
    Торак йорт: Селекционная ур., 35 (июнь 2020)
  • Танк чокырыннан Урта Кабан күленә кадәр Первомайский бистәсе аша ага торган исемсез инеш (октябрь 2020)
    Танк чокырыннан Урта Кабан күленә кадәр Первомайский бистәсе аша ага торган исемсез инеш (октябрь 2020)
  • Урта Кабан күленә һәм ТЭЦ-1гә Первомайский бистәсе ягыннан күренеш (сентябрь 2020)
    Урта Кабан күленә һәм ТЭЦ-1гә Первомайский бистәсе ягыннан күренеш (сентябрь 2020)

Урам челтәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хәзерге вакытта Первомайский бистәсе территориясендә 7 урам һәм 2 тыкрык бар. Моннан тыш, бистә территориясе буйлап Оренбург тракты буенча параллель рәвештә дублёр юл уза, анда Оренбург тракты буенча төгәл адресланган йортлар урнашкан (әлеге магистральдән дублёр юл тавыш саклау экраны булган койма белән бүленгән).

Бутырская урамы, Бутыр тыкрыгы, шулай ук Оренбург тракты буйлап дублёр юлының асфальтлы катламы бар, шул ук вакытта бистәнең калган урамнарында ул югалган яки бөтенләй булмаган.

XIX гасырда барлыкка килгән Бутырская урамы — иң иске һәм иң озын (996 м) бистә урамы. Иң кыскасы — Шишкин урамы (36 м — Казанның иң кыска урамнарының берсе), тулысынча йорттан мәхрүм ителгән. Йортлар саны буенча иң кечкенәсе (4) — Матрос Железняк урамы.

Первомайский бистәсенең урам топонимнары (годонимнары)[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Беренче Май исемендәге 7 урам һәм 2 тыкрыкның 4се торак пунктлар исеменнән төзелгән: бер урам һәм бер тыкрык Бутырка (бистә) исемен саклап кала, ике урам Россия шәһәрләре — Красноуральск (Свердловск өлкәсе) һәм Барнаул хөрмәтенә аталган.

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Жилой массив (посёлок) Первомайский на современной карте Казани. 2020-09-30 тикшерелгән.
  2. ↑ Воскресенская волость // Список населённых мест Казанского уезда, с кратким их описанием / сост. И. А. Износков. — Казань, 1885. — С. 6. — 218 с.
  3. ↑ Геогностическая карта Казанской губернии Вагнера (1855). 2020-09-29 тикшерелгән.
  4. ↑ Военно-топографическая карта Казанской губернии (1880). 2020-10-04 тикшерелгән.
  5. ↑ Государственный архив Республики Татарстан, ф. Р-1911, оп. 1, д. 20, л. не пронумерован.
  6. ↑ Шайдуллин Р. В., Сибгатов Б. И., Сахавова Л. М. Исчезнувшие населённые пункты Республики Татарстан: справочник / под ред. Р. В. Шайдуллина. — Казань: Институт татарской энциклопедии и регионоведения, 2016. — С. 41. — 307 с. — ISBN 978-5-902375-13-5.
  7. ↑ Государственный архив Республики Татарстан, ф. Р-1911, оп. 1, д. 20, л. не пронумерован (Список избирателей пос. Бутырки Казанского р-на ТССР).
  8. ↑ Государственный архив Республики Татарстан, ф. Р-1911, оп. 1, д. 13, л. 64.
  9. ↑ Государственный архив Республики Татарстан, ф. Р-1911, оп. 1, д. 19, л. 480.
  10. ↑ Государственный архив Республики Татарстан, ф. Р-1911, оп. 1, д. 13, л. 477.
  11. ↑ Государственный архив Республики Татарстан, ф. Р-1911, оп. 1, д. 13, л. 477.
  12. ↑ Реестр названий улиц города Казани. Утверждён Постановлением Исполнительного комитета г. Казани от 3 февраля 2016 года № 286. әлеге чыганактан 2021-01-12 архивланды. 2020-09-29 тикшерелгән.
  13. ↑ Барнаульская улица в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  14. ↑ Бутырская улица в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  15. ↑ Бутырский переулок в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  16. ↑ Красноуральская улица в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  17. ↑ Майская улица в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  18. ↑ Майский переулок в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  19. ↑ Улица Матроса Железняка в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  20. ↑ Протяжённость дороги-дублёра Оренбургского тракта в посёлке Первомайский. 2020-10-04 тикшерелгән.
  21. ↑ Селекционная улица в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.
  22. ↑ Улица Шишкина в Казани. 2020-09-29 тикшерелгән.

Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Первомайский_бистәсе_(Казан)&oldid=4071649