Сарман районы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Сарман районы latin yazuında])
Навигациягә күчү Эзләүгә күчү
Сарман районы
Байрак
Flag of Sarmanovsky rayon (Tatarstan).pngGerb-Sarmanovsky-region.gif
Сурәт
Нигезләнү датасы 1930
Дәүләт Flag of Russia.svg Россия
Башкала Сарман[1]
Административ-территориаль берәмлек Татарстан һәм Татарстан АССР
Халык саны 34 902 (1 гыйнвар 2018)[2]
Мәйдан 1385 км²
Рәсми веб-сайт sarmanovo.tatarstan.ru
Харита сурәте
Позиционная карта
Commons-logo.svg Сарман районы Викиҗыентыкта

һәм

Сарма́н районы (рус. Сармановский район) — Россия Федерациясенең Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге — Сарман авылы. 2020 ел башына районда 34 230 кеше яши. Шуларның 12 695е — шәһәр, 21 535е — авыл халкы[3]. Сарман районы 1930 елда оеша. 1959 елда районга бетерелгән Акташ һәм Яңа Юл районнары территорияләренең бер өлеше кушыла[4][5][6]. Сарман районында нефть чыгару үсеш алган. Биредә берничә чыганакның бер өлеше урнашкан. Ромашкино нефть чыганагын эшкәртү белән Җәлилнефть, Мөслим — Мәлләнефть, Нөркәй — ТСНК шөгыльләнә[7][8][9].

География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төньякта район Татарстанның — Тукай районы, көнчыгышта — Азнакай һәм Мөслим районнары, көньякта — Әлмәт районы, көнбатышта исә Зәй районы белән чиктәш [7]. Сарман районы мәйданы 1385,2 км² тәшкил итә.

Көнчыгыш Кама аръягының төньяк-көнчыгыш өлешендә, Минзәлә һәм Мәллә елгаларының су җыю мәйданында (Ык елгасы бассейны) урнашкан. Район территориясендә сакланучы табигый объектлар — Игәнә, Минзәлә, Бохарай боры, Сөлек урманы урнашкан[10]. Район урман-дала зонасында урнашкан һәм сөрелгән территориянең проценты югары булу белән характерлана[10]. Урманнар территориянең ни бары 10 процентын тәшкил итә[11].

Гербы һәм флагы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Next.svg Төп мәкаләләр: Сарман районы гербы, Сарман районы байрагы
«
В червлёном поле золотой поющий соловей; в оконечности оба угла щита выпукло выделены зеленью и ограничены выходящими снизу и вписанными фигурами: справа золотой головкой колоса, слева – чёрным потоком
 »

[12].


Гербтагы Сандугач күтәрелешне, иҗатны һәм алга омтылышны аңлата. Уның җыры халыкның мәдәният һәм сәнгать өлкәсендәге уңышларын гәүдәләндерә. Башак район икътисадында авыл хуҗалыгының зур ролен чагылдыра. Кара буй белән нефть чыгару күрсәтелә. Төсләр шулай ук әһәмияткә ия: кызыл хезмәт сөючәнлек, батырлык, оптимизм; яшел — табигать, сәламәтлек, уңдырышлылык һәм тормыш үсеше; сары (алтын) — байлык, тотрыклылык, хөрмәт һәм интеллект; кара — тыйнаклык, зирәклек, яшәешнең мәңгелеген символлаштыра[12].

Район флагы герб нигезендә эшләнгән. Ул киңлеге — 2, озынлыгы 3 метр булган турыпочмактан гыйбарәт. Сул якта кызыл фонда җырчы сандугач сурәтләнгән. Икенче яктан, һәр берсе тукыманың 3/4 өлешенә тиң ике яшел кисәк урнашкан.[13].

Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Иртә тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Археологлар, Нөркәй авылы янында мамонт яссы сыннары табылганнан соң, район территориясендә борынгы кешеләрнең югары палеолит чорындагы торагы булган, дип фаразлый. Сарман районы территориясендә беренче күчеп килүчеләр XVI гасыр ахырында күренә. Күпсанлы авыллар XVIII гасырның беренче яртысында барлыкка килә. 1919 елның февралендә Сарман волостенда 16 авыл була, крестьяннар күбесенчә авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнә. «Стахеев һәм уллары» исеме астында Петров шәраб заводы бердәнбер предприятие була[14].

1920 елга кадәр Сарман районы җирләре Уфа губернасы Минзәлә өязенә керә. 1920 елда исә уезд ТАССР составына керә. 1922 елда территория Чаллы кантонына тапшырыла[6][15]. 1930 елның июлендә Татарстан АССРның барлык кантоннары бетерелә[16], ә 10 августта Сарман районы төзелә. 1959 елның 26 мартында аңа бетерелгән Акташ районы территориясенең бер өлешен бирәләр, ә 1959 елның 12 октябрендә исә бетерелгән Яңа Юл районының бер өлешен кушалар[4][5][6].

Хәзерге тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1999 елда Сарман районы хакимияте башлыгы итеп Нәфис Закиров билгеләнә. 2006 елда Россиядә, муниципаль реформага бәйле, муниципаль берәмлекләр барлыкка килә һәм Закиров Сарман муниципаль берәмлеге (районы) башлыгы итеп билгеләнә. 2014 елда ул «Татнефть»кә күчә[17][18]. 2015нче елдан район башлыгы вазыйфасын Фәрит Хөснуллин били, ул 2020нче елда яңадан сайлана[19][20].

Халкы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кеше саны — 37 мең кеше. Төп милләтләр — татарлар (90,8 процент), руслар (7,8 процент), башкортлар (0,3 процент), чувашлар (0,2 процент). Ир-атлар — 46,4, хатын-кызлар 53,6 процент. Туучылар саны — 13,6 процент, үлүчеләр саны — 12,8 процент, халыкның табигый артуы — 0,8 процент. Эшкә яраклы кешеләр район халкының 51,2 процентын, яшьрәкләр — 24,8 процентын, өлкәнрәкләр 24,0 процентын тәшкил итә. Гаиләнең уртача күләме — 3,3 кеше, ә авыл торак пунктларында уртача 294 кеше йәши. Шәһәр шартларында (Җәлил бистәсендә (шәһәр тибындагы поселок) район халкының 36,7 проценты яши.

1959[21] 1970[22] 1979[23] 1989[24]
40 128 39 919 39 256 32 258
Халык саны
2002[25]2005[26]2006[27]2007[28]2008[29]2009[30]2010[31]2011[32]2012[33]2013[34]
37 475↘37 098↘36 870↘36 766↘36 715→36 715↘36 681↘36 625↗36 721↘36 653
2014[35]2015[36]
↘36 347↘35 952
Халык саны
2002[25]2005[26]2006[27]2007[28]2008[29]2009[30]2010[31]2011[32]2012[33]2013[34]
37 475↘37 098↘36 870↘36 766↘36 715→36 715↘36 681↘36 625↗36 721↘36 653
2014[35]2015[36]
↘36 347↘35 952
Карта
Сарман һәм Мөслим районнарының этник картасы
Сарман һәм Мөслим районнарының дини картасы

Милли состав[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Милләт 1970[37] 1979[37] 1989[37] 2002[38] 2010[39]
татарлар 91,1% 90,9% 90,4% 90,6% 90,8%
руслар 7,9% 8,0% 8,3% 7,5% 7,8%

Муниципаль-территориаль бүленеш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сарман муниципаль районында 1 шәһәр һәм 22 авыл җирлеге һәм алар составындагы 72 торак пункт бар[40].

№Муниципаль берәмлекАдминистратив үзәкТораҡ
пунктлар
исәбе		ХалыкМәйдан,
км2
1e-06 Ҡала җирлеге
1Җәлил ҡала тибындағы бистә Җәлил ҡала тибындағы бистә 4 ↘13 892[36]
1.000002 Авыл җирлекләре
2 Азалак авыл җирлеге Азалак авылы 3 ↘977[36]
3 Александровка авыл җирлеге Александровка авылы 3 ↘981[36]
4 Әлмәт авыл җирлеге Әлмәт авылы 1 ↘468[36]
5 Зур Нөркәй авыл җирлеге Зур Нөркәй авылы 1 ↘623[36]
6 Югары Чыршылы авыл җирлеге Югары Чыршылы авылы 3 ↘292[36]
7 Илексаз авыл җирлеге Илексаз авылы 3 ↘765[36]
8 Кәүҗияк авыл җирлеге Кәүҗияк авылы 3 ↘625[36]
9 Карашай-Саклау авыл җирлеге Карашай-Саклау авылы 2 ↘594[36]
10 Ләшәү Тамак авыл җирлеге Ләшәү Тамак авылы 4 ↘975[36]
11 Ләке авыл җирлеге Ләке авылы 4 ↘413[36]
12 Мортыштамак авыл җирлеге Мортыштамак авылы 3 ↘567[36]
13 Яңа Имән авыл җирлеге Күтәмәле авылы 5 →662[36]
14 Петровский Завод авыл җирлеге Петровский Завод авылы 5 ↘1280[36]
15 Рангазар авыл җирлеге Рангазар авылы 3 ↘626[36]
16 Саклаубаш авыл җирлеге Саклаубаш авылы 4 ↗825[36]
17 Сарман авыл җирлеге Сарман авылы 2 ↗7551[36]
18 Иске Имән авыл җирлеге Иске Имән авылы 2 ↘467[36]
19 Иске Кәшер авыл җирлеге Иске Кәшер авылы 6 ↗815 911[36]
20 Иске Минзәләбаш авыл җирлеге Иске Минзәләбаш авылы 2 ↗904[35]
21 Чукмарлы авыл җирлеге Чукмарлы авылы 3 ↘386[36]
22 Шәрләрәмә авыл җирлеге Шәрләрәмә авылы 3 ↘516[36]
23 Янурыс авыл җирлеге Янурыс авылы 3 ↘741[36]

Икътисад[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сарман районында нефть чыгару үсеш алган. Биредә берничә чыганакның бер өлеше урнашкан. Ромашкино нефть чыганагын эшкәртү белән Җәлилнефть, Мөслим — Мәлләнефть, Нөркәй — ТСНК шөгыльләнә[8][7][9]. Элегрәк бу чыганакта республиканың беренче Президенты Минтимер Шәймиевнең оныгы Тимур Шәймиевның «Дружбанефть» компаниясе эшли, елына 20 мең тонна нефть чыгарыла[41], но в 2016-м компания была ликвидирована[42].

Азык-төлек һәм эшкәртү сәнәгате белән «Сарман икмәге» һәм «Сарман-продукт» компанияләре, төзелеш белән Сарман «Мелиорация» ПМК-сы шөгыльләнә. 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында район компанияләре 1,5 миллиард сумлык үзләре җитештергән товарларны төяп озата (2013 ел дәвамында 3,3 миллиард була)[43].

Авыл хуҗалыгы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Нефть чыгаруга карамастан, Сарман районы, нигездә, агросәнәгать комплексы районы, 1208,87 квадрат җир авыл хуҗалыгы җирләренә туры килә. Районда язгы бодай, көзге арыш, арпа, борчак, карабодай, шикәр чөгендере игелә. Терлекчелекнең төп тармаклары — сөт-ит терлекчелеге һәм дуңгызчылык[7]. Районда республикада туфракның сыйфаты буенча өченче урында бәяләнгән — кара туфрак. Җир потенциалының икътисади бәясе (бонитет) 33,1 тәшкил итә[9]. 2020 елда район республикада шикәр чөгендере җыю буенча икенче урында тора — 8,8 мең гектардан 406,8 мең тонна уңыш алынган, уңдырышлылык гектарыннан 460,0 центнер, ә ашлык уңышы - 41,2 ц/га, ягъни бөтен Татарстан буенча 6нчы урында[44][45].

Районның эре агрофирмалары — «Җәлил», «Сарман» һәм «Нөркәй» («Агрокөч» холдингы бүлекчәсе)[46]. В 2016 году район занимал третье место в республике по сбору зерна — 122 тыс. из 3,1 млн тонн[47]. 2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулай продукциясе 442 миллион сум тәшкил итә. 2013 ел өчен бу күрсәткеч 1,9 миллиардка якын булган[43].

Инвестицион потенциал[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2010 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы нисбәте 1,79дан 2,52 тапкырга арткан. Шул ук вакытта, 2010 елда уртача хезмәт хакы 13,6 мең сумга якын булган, ә 2020 елга 35 меңгә кадәр арткан. 2010 елдан 2020 елга кадәр эшсезлек дәрәҗәсе 2,41 проценттан 1,35 процентка кадәр кимегән, уртача төбәк күрсәткече — 3,78[43][48].

Татарстан Республикасының Социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләвенчә, Сарман районының төп капиталына инвестицияләр (хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе) 2020 елның гыйнвар-июнь айларында 900 млиллион сум чамасы тәшкил иткән, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,4 процент[49]. Инвестицияләр юнәлеше буенча файдалы казылмалар чыгару (434 миллион сум) һәм авыл хуҗалыгы, аучылык һәм балыкчылык (57 миллион сумга якын) алда бара[49]. Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте мәгълүматлары буенча, 2019 елда Сарман районына 3,5 миллиард сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектларыннан тыш), ә 2018 елда —3,7 миллиард сум[49][50].

Торак фонды[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Торак йортларны файдалануга тапшыру[49][50]
2018 ел 2019 ел 2020 ел (гыйнвар-июнь)
кв.м % ТРда кв.м % ТРда кв.м % ТРда
кв.м район % кв.м район % кв.м район %
бөтенесе 10028 100 2409949 0,42 10077 100 2675529 0,38 5810 100 1353428 0,43
Шул исәптән предприятиеләр һәм оешмалар - - 1301195 - 1235 12,26 1569808 0,08 783 13,48 551485 0,14
Шул исәптән халык 10028 100 1108754 0,90 8842 87,74 1105721 0,80 5027 86,52 801943 0,63

Транспорт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төньяктан көньякка таба район буенча «Яр Чаллы — Сарман — Азнакай — Октябрьский» автомобиль юлы уза, көньяк-көнбатыштан көнчыгышка таба — «Әлмәт — Мөслим» юлы, район үзәгеннән көнбатышка таба — «Сарман — Зәй» юлы, көньяктан «Азнакай — Җәлил — Рус Акташы» юлы уза. 2010 елда Мортышбаш авылы буенча «Сарман — Игәнәбаш» автомобиль юлына 39,1 млн сумлык капиталь ремонт ясала[51].

Социаль өлкә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Районда 32 гомуми белем бирү мәктәбе, 33 балалар бакчасы эшли. Һөнәри училищеда алты һөнәр буенча белгечләр әзерләнә. Спорт инфраструктурасы 124 объектны үз эченә ала. 51 фельдшер-акушерлык пункты, Үзәк һәм Җәлил район хастаханәләре, Саклаубаш участок хастаханәсе һәм Александровка табиблык амбулаториясе сәламәтлек сагында тора. Сарман районында 36 авыл мәдәният йорты, 14 авыл клубы, ике район мәдәният йорты, ике музей, Үзәк халык һәм балалар китапханәсе һәм аның 36 авыл филиалы эшли, 10 Халык коллективы бар[7].

1931 елдан «Сарман» район газетасы чыга. Башта ул «Комбайн» дип атала, 1938 елдан — «Кыр стахановчысы», 1953 елдан — «Югары уңыш өчен», 1963 елдан — «Ленинчы» («Ленинец»), шул ук вакытта рус телендә версия барлыкка килә, хәзерге исеме менән 1993 елдан атала. 1998 — 2000 елларда газета үз эшен туктатып тора[52]. 2017 елда газета Татарстан Республикасы журналистика һәм массакүләм мәгълүмат чаралары өлкәсендә узган XX «Бәллүр каләм» — «Хрустальное перо» конкурсында «Иң яхшы республика, шәһәр, район массакүләм мәгълүмат чаралары» номинациясенә тәкъдим ителә[53]. Моннан тыш, районда «Татмедиа» ААҖ филиалы — Сарман мәгълүмат-мөхәрририят үзәге, «Новый Сарман» газетасы , Сарман радиосы бар.

Район территориясендә берничә тарихи — мәдәни һәйкәл бар: Карашай Саклау стоянкасы, Сарман стоянкасы, Яхшы Каран курганы, Рантамак торагы. Районның мәдәни мирас объектларына Иске Минзәләбаш(архитектура һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты, ХХ гасыр башы), Яхшыбай (архитектура һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты, ХХ гасыр башы), Мортышбаш (XIX гасыр ахыры — ХХ гасыр башы), Яхшы Каран (1922) мәчетләре, шулай ук Языково авылындагы чиркәү (1891 ел) керә.

Сарман турында җырлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Сарман
  • Сарман алмагачлары
  • Сарман буйларында тирәктә
  • Сарман көе
  • Сарманым
  • Сарман тангосы

Танылган кешеләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ ОКТМО
  2. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
  3. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелде.
  4. ↑ 4,0 4,1 Ведомости Верховного Совета СССР, 1959
  5. ↑ 5,0 5,1 Ведомости Верховного Совета СССР 2, 1959
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель, 1999
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Сармановский район. Интернет-портал TatCenter.ru (2020). 2020-11-26 тикшерелде.
  8. ↑ 8,0 8,1 НГДУ Джалильнефть. Интернет-газета «Реальное время» (2020-08-26). 2020-11-26 тикшерелде.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 [https://sarmanovo.tatarstan.ru/rus/file/pub/pub_646494.pdf Стратегия социально-экономического развития Сармановского муниципального района на 2016 – 2021 гг. и на плановый период до 2030 года (проект)]. Сармановский муниципальный район (2016). 2020-11-26 тикшерелде.
  10. ↑ 10,0 10,1 Экологический гид, 2015
  11. ↑ В Казани восстанавливается участок леса, уничтоженный ураганом. Татар-Информ (2009-09-12). 2020-12-01 тикшерелде.
  12. ↑ 12,0 12,1 Герб Заинского района. Сетевое издание «Геральдика.ру» (2010-03-10). 2020-11-24 тикшерелде.
  13. ↑ Флаг Заинского района. Сетевое издание «Геральдика.ру» (2018-06-01). 2020-11-24 тикшерелде.
  14. ↑ История возникновения Сармановского муниципального района. Сармановский муниципальный район (2014-07-25). 2020-11-26 тикшерелде.
  15. ↑ Челнинская история, 1989
  16. ↑ Лев Жаржевский (2017-03-17). Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам. Интернет-газета «Реальное время». 2020-11-07 тикшерелде.
  17. ↑ Алексей Искандиров (2014-11-19). Глава Сармановского района поменял свое кресло на должность в ОАО «Татнефть». Комсомольская правда. 2020-11-26 тикшерелде.
  18. ↑ Нафис Закиров, возглавлявший Сармановский район 15 лет, уходит в «Татнефть». Деловая электронная газета «Бизнес Online» (2014-11-26). 2020-11-26 тикшерелде.
  19. ↑ В Татарстане выбрали глав районов. Список. Деловая электронная газета «Бизнес Online» (на связи) (2020-09-23). 2020-11-26 тикшерелде.
  20. ↑ Хуснуллин Фарит Мунавирович. Интернет-газета «Реальное время» (2020-08-20). 2020-11-26 тикшерелде.
  21. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
  22. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
  23. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
  24. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
  25. ↑ 25,0 25,1 Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
  26. ↑ 26,0 26,1 Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелде.
  27. ↑ 27,0 27,1 Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелде.
  28. ↑ 28,0 28,1 Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелде.
  29. ↑ 29,0 29,1 Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
  30. ↑ 30,0 30,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелде.
  31. ↑ 31,0 31,1 Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
  32. ↑ 32,0 32,1 Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелде.
  33. ↑ 33,0 33,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелде.
  34. ↑ 34,0 34,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелде.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелде.
  36. ↑ 36,00 36,01 36,02 36,03 36,04 36,05 36,06 36,07 36,08 36,09 36,10 36,11 36,12 36,13 36,14 36,15 36,16 36,17 36,18 36,19 36,20 36,21 36,22 36,23 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелде.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  38. ↑ 2002 ел сан алу базасы
  39. ↑ http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf
  40. ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 39-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Сармановский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»
  41. ↑ Дина Валиуллина (2016-01-20). Росприроднадзор напомнил нефтяникам Татарстана о своем главном оружии. Реальное время. 2020-12-01 тикшерелде.
  42. ↑ АО «Дружбанефть». РБК-Компании (2020-10-20). 2020-12-01 тикшерелде.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Рейтинг муниципальных образований. Министерство экономики Республики Татарстан (2020). 2020-11-15 тикшерелде.
  44. ↑ В Татарстане завершилась уборка сахарной свёклы. Инлайн (2020-11-20). 2020-11-26 тикшерелде.
  45. ↑ В Татарстане осталось обмолотить около 2 тыс. га площадей. Газета «Известия Татарстана» (2020-09-15). 2020-11-26 тикшерелде.
  46. ↑ РБК Компании. ИА РБК (2020). 2020-11-17 тикшерелде.
  47. ↑ В Татарстане убрано 75% площадей зерновых и зернобобовых культур. Глас Народа (2016-08-12). 2020-11-01 тикшерелде.
  48. ↑ Занятость и заработная плата. Сармановский муниципальный район. Федеральная служба государственной статистики (2020). 2020-11-01 тикшерелде.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелде.
  50. ↑ 50,0 50,1 Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелде.
  51. ↑ В Татарстане построили новую дорогу за 39 млн.рублей. ProKazan.ru (2016-08-12). 2020-11-30 тикшерелде.
  52. ↑ Сарман. Tatarica. Татарская энциклопедия (2020). 2020-11-26 тикшерелде.
  53. ↑ Номинанты XX конкурса в сфере журналистики и массмедиа Республики Татарстан «Бэллур калэм» – «Хрустальное перо», 2017 год. Газета «Республика Татарстан» (2017-05-12). 2020-11-30 тикшерелде.
Чыганагы — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Сарман_районы&oldid=3063476