Сасанидлар дәүләте чорында Зәрдөштлек
Парфяннар хөкеме астында Зәрдөштлек төбәк юрамаларына бүленгән, һәм шулай ук асаба культ Илаһларының күтәрелешен күргән, кайберәүләр Иран дини традициясеннән, әмма шулай ук башкалар юнан традициясеннән. Искәндәр Зөлкәрнәйн Фарсы Империясен Дарий III-тән яулап алгач юнан мәҗүсилеге һәм дини фикерләре таралган һәм Зәрдөштлек белән кушылган – парфян эрасына кадәр дәвам иткән юнан-фарсы дини һәм мәдәни синтезы процессы. Шулай да, Сасанидлар астында ортодокс Зәрдөштлек яңартылган булган һәм дин күпсанлы һәм әһәмиятле үсешләр кичергән.
Сассанид Зәрдөштлеге Зәрдөштлекнең изге китаплары, Авестада билгеләнгән практикалардан ачык аермаларга ия булып үсеш алган. Сассанид дәүләте чорында күпсанлы дини реформа хәрәкәтләре булган, аларның иң әһәмиятләре йогынты ясаучы дини җитәкчеләре Мани һәм Маздак тарафыннан нигезләнгән булган.
Сассанид патшалары һәм империядә практикаланган диннәр арасында мөнәсәбәт катлаулы һәм төрле булган.
Тансар һәм аның Ардашир I-нең фетнәсен халкы итеп күрсәтеп каравы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
224 елда Сассанид хөкеменең иң башыннан ук, ортодокс Парс-юнәлешле Зәрдөштлек дәүләттә аның 7-нче гасырда җимерелүенә кадәр йогынты ясауда һәм легитимизация уртаклашуда әһәмиятле роль уйнаган. Ардашир I соңгы парфян патшасы Артабан V-не бәреп төшергәч, ул Иран атәшпәрәстләре хербады (олы каһине) Тансардан яңа династиянең легитимизациясенә ия булыр өчен ярдәмен сораган. Моны Тансар Иранның төрле төбәкләрендә номиналь һәм вассал патшаларын Ардашир I-не яңа патшалары итеп кабул итәргә дип язып, иң билгелесе Табарестан вассал патшасы Гушнаспка дип язылган Тансар хатында. Гушнасп Ардашир I-не традицияне тәхетне узурпацияләү өчен калдыруда һәм аның гамәлләре “Дөнья өчен яхшы булырга мөмкин булса да”, алар “ышану өчен начар” булуда гаепләгән. Тансар бу гаепләүләрне Гушнаспка хатында борынгы ысулларның бөтенесе дә яхшы түгел һәм Ардашир алдан килүчеләреннән изгелеклерәк дип инкарь иткән. Тансар хатында ортодокс Зәрдөштлек традициясен түгел, ә гетеродокс Зәрдөштлекне тоткан һәм Парфяннарның дини практикаларына һәм юнәлешенә кайбер һөҗүмнәр булган һәм шулай итеп Ардаширның аларга каршы фетнәсен хаклы итеп тырышканнар, моны алар Искәндәр яулап алуыннан соң Зәрдөштлекнең бөлүе белән аңлатканнар, бу бөлү Парфяннар астында дәвам иткән һәм шуңа күрә “реставрация”гә мохтаҗ булган.
Тансар шуннан соң Фарсы магилары астында бердәм “Зәрдөштлек чиркәве” формациясен карарга ярдәм иткән, үзе хуплаган һәм абруйлы дип раслаган Авеста текстларының бердә тупланмасы нигезләве белән беррәттән.
Картир йогынтысы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Бик көчле һәм йогынтылы фарсы клерикы Картир берничә Сассанид патшалары астында хезмәи иткән һәм Сассанид Империясе буйлап парс-үзәкле Зәрдөштлек ортодоксиясен нигезләү өчен актив кампания алып барган. Аның куәте һәм йогынтысы шуның кадәр үскән ки, ул патша стилендә үз таш кыя язмаларына ия булырга рөхсәт ителгән бердәнбер “гади кеше” булган (Сар Мәшһәдтә, Нәкъш-э Рөстәмдә, Кәгъбә-йе Зәрдөшттә һәм Нәкъш-Рәҗәбтә). Under Шапур I астында Картир “каһиннәр тәртибе” һәм Сассанид сарай яны өстеннән һәм империянең төбәкләре өстеннән шулай ук, барлык төбәк Зәрдөштлек каһиннәр төркемнәре хәзер беренче мәртәбә Парсның фарсы Зәрдөштлек клериклары субординациясендә булуына кимая белән “абсолют абруй” булган. Берникадәр дәрәҗәдә Картир фетнәче булган һәм үзенә Парфян эрасында чәчәк аткан “багиннар/ аязаннар” (культ Илаһлары булган һәйкәлләр һәм гыйбадәтханәләр) урынына Иран аша күпсанлы Баһрам утларын корырга җаваплылык алган. Ормизд I хөкеме вакытында (Баһрам I-нең алдан килүчесе һәм иртуганы) яңа Зәрдөштлек мобад титулын алган – көнчыгыш Иран (Парфян) хербад титулыннан югарырак дип танылган клерик титул белән бүләкләнгән булган.
Сасанидлар астында Зәрдөштлек календаре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Фарсылар озак вакыт 365 көне 12 айга бүленгән Мисыр календарен белгәннәр. Шулай да, традицион Зәрдөштлек календарендә һәрберсендә 30-ар көн булган 12 ай булган. Ардашир I хөкеме вакытында, ел өчен төгәлрәк Зәрдөштлек календарен кертергә эшләп карау булган, шулай итеп аңа 5 өстәмә көн өстәлгән булган. Бу 5 өстәмә көн Гата көннәре дип аталган булган һәм практик һәм шулай ук дини кулланылышка ия булган. Шулай да, алар һаман да “дини ел”дан читтә тотылган булган, борынгырак Зәрдөштлек календаренең озак тотылган күзәтүләрен бозмас өчен.
Беренче календарь реформасы кертеме белән кайбер авырлыклар калыккан булган, бигрәк тә елда календарь елында Хамаспат-маэдайя һәм Нәүрүз кебек әһәмиятле Зәрдөштлек фестивальләрен алга сөрү. Бу буталу гади кешеләр арасында күп сагыш китереп чыгарган һәм Сасанидлар бу бөек бәйрәмнәрнең яңа рәсми даталарда бәйрәм ителүен итеп карагач, халыкның күпчелеге бу бөек бәйрәм итүләрне борынгырак, традицион даталарда бәйрәм итүен дәвам иткән һәм яңа рәсми календарь даталар чакыру булып параллель Нәүрүз һәм башка Зәрдөштлек бәйрәм итүләре булган, бу күп буталчыклар һәм ызгышлар китереп чыгарган.
Сассанидлар тарафыннан параллель бәйрәм итүләрне 6-көнлек бәйрәм итү/сыйга бәйләп моның буенча компромисс соңрак кертелгән булган. Бу Нәүрүздән башка барысы өчен эшләнгән булган.
Дәвам итеп тагын бер проблема пәйда булган, Нәүрүз бу периодта торышын язгы көн-төн тигезлегеннән көзгә кадәр үзгәрткәч, гәрчә аның Нәүрүз өчен оригиналь яз көн-төн тигезлеге датасы белән туры килмәве Парфян периодында шулай ук булган.
Соңрак календарь реформалар соңрак Сассанид чорында пәйда булган. Ардашир I астында реформалардан бирле өстәү булмаган. Шулай итеп һәр ел чирек көн югалып, Зәрдөштлек изге елы әкренләп артка шуган, Нәүрүз ахыр чиктә июльдә тәмамланып. Шуңа күрә бөек шура җыелган булган һәм Нәүрүз Ахеменид чоры вакытында оригиналь торышка – кире язга күчәчәк дип чишелгән булган. Бу үзгәреш мөгаен Кавад I хөкеме вакытында 6-нчы гасыр башында булган. Бу период вакытында язның һәм аның тормышка кайту һәм Фрашегерд белән бәйләнеше әһәмиятенә күп ассызыклау булганга охшаш.
Өч Бөек Ут[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Шулай итеп, Сассанидлар эрасы дәвамында Зәрдөштлек дөньясының өч Бөек Утына махсус ассоциацияләр бирелгән биргән. Парста Адур Фарнбаг маги белән ассоциацияләнгән булган, Мидиядә Адур Гушнасп сугышчылар белән һәм Парфиядә Адур Бурзен-Меһр фермерлар һәм көтүчеләр белән ассоциацияләнгән булган.
Адур Гушнасп ахыр чиктә, йола буенча яңа тәхеткә утырган патшалар өчен аларның таҗ киюеннән соң дини сәфәр кылу урыны булып киткән. Сассанид эрадсы дәвамында бу өч Бөек Ут атәшпәрәстләр арасында дини сәфәр кылуның үзәк урыннары булып киткән.
Сасанидлар вакытында Зәрдөштлек әдәбиятында үсеш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зәрдөштлекнең Мэри Бойс кебек кайбер өйрәнүчеләр Сасанид чорында ясна хезмәте “тәэсирен арттырыр” өчен озынайтылган дигәр караш раслаган. Бу Гатик Стаота Еснйя һаома церемониясе белән кушып ясалган булганга охшаш. Дәвам итеп, киңәйтелгән яснадан алынган Висперад буларак мәгълүм башка хезмәт үсеш алган дип ышаныла. Бу җиде көн вәгъдә (Гәһамборлар һәм Нәүрүз) бәйрәм итүеннән үскән һәм Ахура Маздага багышланган булган.
Иң иртә атәшпәрәстләр язудан читләшсә дә, Сассанид эрасында урта фарсы Зәнд күп икенчел атәшпәрәст әдәбияты белән беррәттән беренче мәртәбә язып куелган булган. Күп атәшпәрәст текстлары Сассанид чорыннан оригиналь эшләр булган. Бу эшләрнең мөгаен иң әһәмиятлесе Бундаһишн – Барлыкка килүнең мифик Зәрдөштлек хикәясе. Башка борынгы эшләр, кайберәүләр ерак борынгылыктан, мөгаен, төрле Иран телләреннән урта фарсы теленә тәрҗемә ителгән булган. Мәсәлән, ике эш Драхт-и Асуриг (Ассирия агачы) һәм Айядгар-и Зареран (Зартер каһарманлыклары) мөгаен парфян оригиналларыннан тәрҗемә ителгән булган.
Зәрдөштлек өчен гаять зур әһәмияткә Сассанидлар тарафыннан Авеста әлифбасын барлыкка китерү булган, ул Авестаның язма формада (оригиналь телен/фонологиясен кертеп) беренче мәртәбә чагылдыру булган. Бу әлифба Пәһләвинекенә нигезләнгән булган, әмма бу язманың сөйләм урта фарсы телен язу өчен туры килмичә, Авеста әлифбасында 46 хәреф булган һәм Авеста телен тел чынлыкта яңгыраган һәм сөйләнгән рәвештә язма рәвештә язу өчен яхшы туры килгән булган. Фарсы маги шулай итеп барлык сакланып калган борынгы текстларны язма формада язып куя алганнар.
Бу үсеш нәтиҗәсендә, Сасанид Авестасы шуннан соң Аһунавар догасының 21 сүзе белән туры килер өчен 21 наскка (бүлеккә) тупланган булган. Насклар дәвам итеп җидедән өч төркемгә бүленгән булган. Беренче төркемдә Гаталар һәм алар белән бәйле барлык текстлар булган, шул ук вакытта икенче төркемдә схоластик өйрәнү эшләре булган. Соңгы бүлектә маги өчен Вендидад, закон текстлары һәм яштлар кебек башка күрсәтмә трактатлары булган.
Хвадай-Намаг (Патшалар Китабы) әһәмиятле әдәби тексты Сасанид эрасы вакытында тезелгән булган. Бу текст Фирдәүсинең соңрак Шаһнамә нигезе булып тора. Сасанид периодыннан башка әһәмиятле текстка Дадестан-э Меног-э Храд (Олы Фикер Рухы Хөкемнәре).