Сел-Үңкүр

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Сел-Үңкүр latin yazuında])
Сел-Үңкүр
Карта

Сел-Үңкүр (Селункур, Сел-Унгур, Селунгур, кырг. Сел-Үңкүр) - Көньяк Кыргызстандагы мәгарә, Баткән өлкәсенең Кадамжай районындагы Айдаркән шәһәренең көнбатыш читендә, Фәрганә үзәнендә, Эшме-Тоо сырты итәгендә урнашкан[1]. Мәгарәдә таш дәвере тукталышы табылган. Көньяк Кыргызстан территориясендә иртә палеолитка караган бердәнбер стратификацияләнгән объект булып тора[2][3]. Киң таралган төрки термин ункур, унгур - мәгарә, кыялардагы ярык, чокыр, җимереклек, кырг. үңкүр - мәгарә, грот, кыяларда тирәнлек[4].

Сел-Үңкүр мәгарәсе үзәнлегеннән 30-40 метр биеклектә урнашкан һәм көнчыгышка киң түгәрәк гөмбәз белән карый, биеклеге 25 м, керү киңлеге - 20 м, тирәнлеге 50 м. Мәгарә дымлы, түшәме сөремләнгән, идән тирәнәйгәндә күтәрелә, тирәнлектә бик зур отвал блоклары күренә[2][3].

1955-нче елда Кыргыз ССР Фәннәр академиясенең палеолит отряды Сел-Үңкүр мәгарәсен тикшерә. Беренче шурфны Антанас Пошка, соңрак Алекс Окладников һәм Фәрганәдән туган якны өйрәнүче археолог П.Т.Конопля сала. 1964-нче елда мәгарә Үзбәкстан ССР Фәннәр академиясенең Фәрганә археологик отряды тарафыннан тикшерелә. Чокырлар 1,1 м тирәнлектә берничә ярчыкны ачыклый. Корал ясау өчен материал китерелгән, мәгарәдә һәм үзәнлектә охшаш материал табылмаган[5][6]. С 1980 года регулярные раскопки проводились под руководством Уткура Исламовича Исламова[7][8][9][10][11][12][13][14][15][2][3]. В 2014—2016 гг. археологической раскопки в пещерах Сель-Ункур и Обишир проводила международная экспедиция «Россия-Кыргызстан-Германия»[16].

Уткур Исламов тау куышы чокырларында табылган табышмакларны Ашель традициясе белән бәйли һәм аларны түбән плеистоценга карый дип раслый[17]. Леонид Борисович Вишняцкий Сел-Үңкүр җирлеген иртә палеолит дип атый һәм ташлар мәдәнияткә карый дип раслый[18]. Вадим Ранов Сел-Үнкур җирлеген түбән плеистоценга, Каратау ташы мәдәниятенең соңгы этабына[19], башка берничә тикшерүче - урта плеистоценга бәйли[13][2][3].

Галимнәр борыңгы кешеләрнең башта палеолит чорында Кыргызстанның көньягында урнашканнарын күрсәтәләр. Бу процесс төп һәм икенчел таш эшкәртүдә ташлар традицияләрен йөртүчеләр белән бәйле. Сел-Үңкүр мәгарәсенең археологик материалларында, борыңгы җирле таш ташлары традицияләренә соңгы ашель традициясенең өстәлүе күзәтелә, бу урта палеолит элементларының шактый  өлеше белән ташны беренчел эшкәртүдә ачык күренә[2][3].

1980-нче елларда Сел-Үңкүр мәгарәсендә борынгы кешенең яхшы сакланган баш сөяге, соңрак баш сөяге кисәкләре, җилкән сөяге һәм тешләре фрагментлары табыла[20][21]) древнего человека[22], алар (архантроп) архаик формаларына караган дип аңлатылганнар[23]. Предложенная тогда же достаточно спорная датировка комплекса возрастом более 1 млн лет назад в свете последних данных не подтверждается[23]. Комплексның 1 миллион елдан артык элек дип тәкъдим ителгән бәхәсле датасы соңгы мәгълүматлар нигезендә расланмый[24]. Россия тикшеренүчеләре тарафыннан теш һәм җилкә сөяге 126 мең ел элек даталана һәм туры үтеп баручы кешенең күчмә формаларына керә. Бу табылдыклар Ташкәнттагы Үзбәкстан тарихы дәүләт музеенда саклана. Биш теш, күрәсең, 35-40 яшьтәге ир-ат шәхесенә, бер теш (1нче инсисор) хатын-кыз шәхесенә карый, чөнки аның күләме зур түгел[20]. Пять зубов, видимо, принадлежали индивидууму мужского пола в возрасте 35–40 лет, один зуб (резец № 1) принадлежал индивидууму женского пола, так как имеет небольшие размеры[25].

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Калып:Карта/Бк
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Чаргынов, Темирлан Таштанбекович {{{башлык}}} // Евразия в кайнозое. Стратиграфия, палеоэкология, культуры. — Иркутский государственный университет. — № 2. — С. 211-221. — ISSN 2307-8243.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Чаргынов, Темирлан Таштанбекович. Палеолит Южного Кыргызстана: По материалам местонахождения Юташ-Сай. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук : 07.00.06 — археология / Ин-т археологии и этнографии СО РАН. — Новосибирск, 2006. — 22 с.
  4. ↑ Ономастика Востока : Сб. статей / АН СССР, Ин-т востоковедения, Ин-т этнографии; [Редкол.: Э. М. Мурзаев и др.]. — М.: Наука, 1980. — С. 84. — 286 с.
  5. ↑ Кононля П. Т. {{{башлык}}} // Известия АН КиргССР. серия общественных наук. — В. 1. — Т. I. — С. 41-47.
  6. ↑ Юнусалиев М. Б. {{{башлык}}} // Страницы истории и материальной культуры Кыргызстана (досоветский период). — С. 186-194.
  7. ↑ Исламов У. И. {{{башлык}}} // Общественные науки в Узбекистане. — № 8.
  8. ↑ Исламов У. И. {{{башлык}}} // Проблемы взаимодействия природы и общества в палеолите в Средней Азии : Тезисы конференции, посвященной 50-ю исследований стоянки Тешик-Таш.
  9. ↑ Исламов У. И., Оманжулов Т. {{{башлык}}} // История материальной культуры Узбекистана. — В. 19.
  10. ↑ Исламов У. И., Зубов A. A., Харитонов В. М. {{{башлык}}} // Вопросы антропологии. — В. 80.
  11. ↑ Батыров Б. Х., Батиров А. Р. {{{башлык}}} // Проблемы взаимосвязи природы и общества в каменном веке Средней Азии.
  12. ↑ Величко А. А., Кременецкий К. В., Маркова А. К., Ударцев В. П. {{{башлык}}} // Проблемы взаимодействия природы и общества в палеолите в Средней Азии : Тезисы конференции, посвященной 50-ю исследований стоянки Тешик-Таш. — С. 18-20.
  13. ↑ 13,0 13,1 Величко А. А., Арсланов Х. А., Герасимова С. А., Исламов У. И., Кременецкий К. В., Маркова А. К., Ударцев В. П., Чиколини Н. И. Стратиграфия и палеоэкология раннепалеолитической пещерной стоянки Сель-Унгур (Советская Средняя Азия) // Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной и Восточной Азии и Америки : (Докл. междунар. симпоз.). — Новосибирск, 1990. — С. 76-79. — 307 с.
  14. ↑ Исламов У. И., Крахмаль К. А. {{{башлык}}} // Общественные науки в Узбекистане. — № 12.
  15. ↑ Исламов У. И., Крахмаль К. А. // . Новосибирск 1992. - С. Комплексные исследования древнепалеолитической стоянки Сель-Унгур // Раннепалеолитические комплексы Евразии : Сб. науч. тр. / Рос. акад. наук, Сиб. отд-ние, Ин-т археологии и этнографии; Отв. ред. А. П. Деревянко, В. Т. Петрин. — Новосибирск: Наука : Сиб. отд-ние, 1992. — С. 49-59. — 142 с. — ISBN 5-02-029788-7.
  16. ↑ Абдикеримов А. Ш. {{{башлык}}} // Территория науки. — № 3.
  17. ↑ Исламов У. И., Крахмаль К. А. Палеоэкология и следы древнейшего человека в Центральной Ази. — Ташкент: Фан, 1995. — С. 165-166. — 220 с.
  18. ↑ Вишняцкий Л. Б. Палеолит Средней Азии и Казахстана / Российская акад. наук, Ин-т истории материальной культуры. — СПб.: Европейский дом, 1996. — С. 102-107. — 213 с.
  19. ↑ Ранов В. А., Шефер Й. {{{башлык}}} // Археология, этнография и антропология Евразии. — № 2. — С. 20-32.
  20. ↑ 20,0 20,1 Шабалин, Александр {{{башлык}}} // «АиФ-Кыргызстан». — С. 15.
  21. ↑ Зубов А. А., Васильев С. В. {{{башлык}}} // Вестник антропологии. — № 4 (26). — С. 32—53.
  22. ↑ Новосибирские археологи будут искать следы денисовского человека в киргизской пещере. ТАСС (2015-10-22). 2019-10-01 тикшерелгән.
  23. ↑ 23,0 23,1 Новосибирские археологи возобновили раскопки в пещере Сель-Унгур. Пресс-служба НГУ (2015-10-22). 2019-10-01 тикшерелгән.
  24. ↑ Новосибирские археологи возобновили раскопки в пещере Сель-Унгур. Пресс-служба НГУ (22 октября 2015).Дата обращения: 1 октября 2019.
  25. ↑ Зубов А. А. Ещё раз о зубах из пещеры Сельунгур // АРХЕОЛОГИЯ, ЭТНОГРАФИЯ И АНТРОПОЛОГИЯ ЕВРАЗИИ /2 (38) 2009
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Сел-Үңкүр&oldid=3065886