Соя

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Соя latin yazuında])
Соя
Сурәт
Кыскача исем G. max
Халыкара фәнни исем Glycine max Merr., 1917[1]
Таксономик ранг төр
Югарырак таксон соя[d]
Таксонның халык атамасы ffeuen soia[2], soybean[3], Sojaboon, Соя, sója, Sojabønne, Sojabohne, Sojfabo, Soja, Soijapapu, Soja, Soojabuan, Soia, ダイズ, Soja, Kacang soya hijau, Sojaboon[4], Soyabønne, Soyabønne, Soja, feijão-chinês, feijão-soja, Soja, Соевые бобы, Sojaböna, Soya Fasülyesi, 枝豆, 毛豆, 菜用大豆, 大豆[5][6][7][…], 野大豆[5], peltosoijapapu[8], 大豆[9][10], [9], 黄豆[9], 大豆黄卷[9], 大豆黄卷[7], 淡豆豉[7], 黑豆衣[7], 穞豆[7], 豆腐[7], 豆腐浆[7], 豆油[7], 黑大豆花[7], 黑大豆皮[7], 黑大豆叶[7], 豆黄[7], 黑大豆[7], 黄大豆[7], 黄豆[7], 黄豆芽[7], 豆腐皮[7], 大豆根[7] һәм soja
Базионим P. max[d]
Эндемик булган төбәкләр Замбия[11]
Нәрсәнең чыганагы соевые бобы[d], soy extract[d], soya lecithin[d], Соевое масло[d] һәм soy isoflavones[d]
Нинди вики-проектка керә ВикиПроект Инвазив биология[d]
Зоны морозостойкости растений 2[d][12]
Ареал таксона Пекин[6], Кытай[13][14], Фуҗиян[d][15], Тибетский автономный район[d][16] һәм Гуандун[d][17]
Ссылка на авторов таксона L. Merr. һәм (L.) Merr.
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=17711[18]
Геном төзелеше URL-ы plants.ensembl.org/Glycine_max[19]
 Соя Викиҗыентыкта

Соя (лат. Glycine max) — кузаклылар гаиләлегеннән булган берьеллы үләнсыман үсемлек. Азия, Көньяк Аурупада, Америкаларда, Үзәк һәм Көньяк Африкада, Австралиядә таралган. Ватаны — Кытай.

Сыйфатлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Соя – дөнья игенчелегендә иң борынгы культураларның берсе. Кытайда аның хакында безнең эрага кадәр V гасырда ук искә алына. Культуралы соя кузаклылар семьялыгындагы кыргый төрләрдән барлыкка килгән берьеллык үлән. Ул 50-120 сантиметр биеклектә, яхшы тармакланып туп-туры үсә. Кузаклары җирдән диярлек үк башлана. Бер сабакта 30-35 кузак, һәр кузакта 3-4 борчак була. 1000 бөртекнең авырлыгы 100-200 грамм тәшкил итә.

Азык-төлек кыйммәте[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Соя башка үсемлекләр сыман клетчаткага гына түгел, аксымга да бай. Соя аксымы үзенең аминокислоталар составы буенча терлек аксымына охшаш дип санала. Теоретик яктан 1 кг соя аксым күләме буенча 3 кг бозау итенә, 5 кг ипигә, 2 кг эремчеккә, 1,3 л сөткә яки 80 тавык йомыркасына бәрабәр. Кайбер эшкәртелүче төрләрнең орлыкларында күп микъдарда (орлык массасыннан 15—26%) май туплана.

Соядан соя сөте, соя эремчеге (тофу), соя пастасы (мисс), сыр (суфу), соя соусы, кефир, йогырт, туңдырма, каймак, эретелгән сыр һәм башка ризыклар әзерләргә мөмкин. Шуңа күрә дә организмнары лактоза кабул итә алмый торган кешеләр өчен соя өстенлеккә ия.

Соя мае кәнфит, соус, шулай ук маргарин, сабын, гөлсирин, лак һәм буяу җитештерүдә кулланыла.

Соя продуктлары тышына "генетик үзгәртелгән" дигән язу куела. Галимнәр әлегә генетик үзгәртелгән ризыкларның организмга ни дәрәҗәдә йогынты ясавын яки ясамавын әйтә алмыйлар әле.

Соя үстерү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Җитештерү лидерлары - АКШ, Бразилия, Аргентина, Кытай, Һиндстан, Парагвай, Канада, Боливия, Индонезия һәм Россия.[20]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. An Interpretation of Rumphius's Herbarium Amboinense / E. D. Merrill — 1917.
  2. Gwefan Llên Natur
  3. АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
  4. Nederlands Soortenregister
  5. 5,0 5,1 Catalogue of Life in Taiwan — 2003.
  6. 6,0 6,1 苏芝敏, 郭培培, 赵娟娟 һ.б. 2007-2020年北京城区植物物种名录数据集, A plant species list dataset for urban area of Beijing, China 2007 – 2020 — 2022. — doi:10.57760/SCIENCEDB.J00001.00473
  7. 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 庄会富, 王亚楠, 王趁 һ.б. A Scientific Dataset of useful plants of China, 中国有用植物数据集 — 2021. — doi:10.11922/SCIENCEDB.J00001.00212
  8. Finnish Biodiversity Information Facility — 2012.
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 Institute of Botany, Chinese Academy of Sciences List of plant species in China (2022 Edition) — 2022. — doi:10.12282/PLANTDATA.0061
  10. Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 41 / мөхәррир Л. Шуган — 1995.
  11. EM A. Nutritional evaluation of Zambia indigenous soy bean (Glycine max) and sunflower (Helianthus annus) as protein sources in poultry and pigs diets // Mol. Nutr. Food Res.Wiley-Blackwell, 1998. — ISSN 1613-4125; 1613-4133<298::AID-FOOD298>3.3.CO;2-U doi:10.1002/(SICI)1521-3803(199810)42:05<298::AID-FOOD298>3.3.CO;2-UPMID:9829266
  12. https://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?taxonid=280548
  13. 肖翠, 刘冰, 吴超然 et al. 北京维管植物编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of vascular plants in Beijing, China // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2022064
  14. 刘培亮, 卢元, 岳明 et al. 陕西省维管植物名录(2021版) // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2022061
  15. (unspecified title)doi:10.17520/biods.2022537
  16. (not translated to zh-hans), (not translated to zh-hans) 西藏维管植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distribution of vascular plants in Xizang, China // 生物多样性 — 2023. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/biods.2023188
  17. (not translated to zh-hans), (not translated to zh-hans) 广东省高等植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of higher plants in Guangdong, China // 生物多样性 — 2023. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/biods.2023177
  18. GRIN үсемлекләр таксономиясе
  19. Ensembl Genomes
  20. http://faostat.fao.org/faostat/servlet/XteServlet3?Areas=%3E862&Items=236&Elements=51&Years=2005&Years=1995&Years=1985&Format=Table&Xaxis=Years&Yaxis=Countries&Aggregate=&Calculate=&Domain=SUA&ItemTypes=Production.Crops.Primary&language=EN

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Теплякова, Т. Е. Соя / Т. Е. Теплякова // В сб.: Теоретические основы селекции. Том. III. Генофонд и селекция зерновых бобовых культур (люпин, вика, соя, фасоль) / Под ред.: Б. С. Курловича и С. И. Репьева — С-Пб., ВИР, 1995 — С. 196—217.
  • Зеленцов С. В. Современное состояние систематики культурной сои Glycine max (L.) Merrill. / С. В. Зеленцов, А. В. Кочегура/ Масличные Культуры. Науч.-техн. бюллетень ВНИИМК. — вып. 1 (134). — Краснодар. — 2006. — С. 34-48.
  • Енкен В. Б. Соя. /В. Б. Енкен / М. Гос. изд-во с.-х. лит-ры. 1959. — 653 с.
  • Корсаков Н. И. Соя /Н. И. Корсаков, Ю. П. Мякушко / Л.: ВНИИ растениеводства, 1975. — 160 с.
  • Петибская В. С. Соя: качество, использование, производство. / В. С. Петибская, В. Ф. Баранов, А. В. Кочегура, С. В. Зеленцов / М.: Аграрная наука. 2001, — 64 с.