Tawrida
Tawrida yä Tawrika yä Tawriä - Qırımnıñ borınğı iseme.
İsem[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Äwwäl zamanda elinnar Qırımnıñ könyaq yarın Tawrika (tawrlar qäbiläläreneñ ile) dip yörtkän.
Altın Urda zamanınnan birle Qırım dip atala. Tatar ataması "qır" süzennän kilep çıqqan.
Tawrida iseme tawrlar qäbiläläre atamasınnan yä Taurus - Ügezbozaw yoldızlıq isemennän çıqqan.
Tarix[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Borınğı zamanda Tawrikada kimmeriylär torğannar.
VIII b.e.q. ğasırda Tın (Don) yılğasınnan kilgän skiflar kimmeriylärne qualar.
VII b.e.q. ğasırda Qara diñgezneñ tönyaq yarında grek koloniäläre nigezlänä. Soñraq skiflar greklar tä'sirenä elägä.
Qırımda greklar koloniäläre arasında Xersones häm Pantikapey ayırılıp torğannar.
I b.e.q. ğasırda Pont patşası Mitridat Eupator Tawridada urnaşqan qalaların basıp ala. Pantikapey - Bospor patşalığınıñ başqalası bula.
I ğasırdan Bospor patşalığı Rim İmperiäsenä bäyle bula.
III ğasırda Tawrika yarımutrawın gotlar qäbiläläre basıp alalar.
V ğasırda Tawridağa hunnar kilälär.
VI ğasırda Tawrikanı bolğar qäbiläläre basıp alalar.
632-671 yıllarda Tawrikada Böyek Bolğar İle barlıqqa kilä.
670-690 yıllarda Böyek Bolğar ile tarqala, bolğarlar ber öleşe Dunay yılğası yanına küçä, bolğarlar ikençe öleşe İdel yılğası yanına bara häm İdel buyı Bolğarı däwlätenä nigez sala.
VII-VIII Tawridanı xäzärlär basıp alalar.
X ğasırda peçeneglar häm qıpçaqlar küçep kilälär.
XIII Tawridanı Batu xan ğäskäre basıp ala, Tawriä Altın Urda eçenä kerep Qırım dip yörtelä.
XV ğasırda Altın Urda tarqalğannan soñ Qırım xanlığı barlıqqa kilä.
1784 yılda Rusiä Qırım xanlığın basıp ala.
Rusiä İmperiäsendä Tawriä gubernasına Qırımnan başqa Melitopol', Geniçensk, Berdänsk qalaları kerä.
1921 yılda inqıylabtan soñ bolşeviklar Tawriä gubernasın Rusiädän Ukrainağa tapşıra.
1954 yılda Xruşçev Qırımnı Ukrainağa büläk itä.
1991 yılda Sovetlar Berlege tarqalğannan soñ Qırım Ukrainada qalğan.
2014 yılda Qırım krizisı häm Qırım statusı turında referendum näticäsendä Qırım Cömhüriäte Rusiä eçenä qaytıp kerä.
Ädäbiät[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Сборник статистических сведений по Таврической губернии. Том IX. Памятная книжка Таврической губернии. Под ред. Вернера К. А. Симферополь, 1889
- Аноприенко А.Я. Археомоделирование: Модели и инструменты докомпьютерной эпохи. — Донецк: УНИТЕХ, 2007. — С. 195-197.
- Науменко, В. Е. Некоторые ключевые вопросы истории Таврики X–XI вв.: политико-административный аспект // Античная древность и средние века, 40, 2011, 165-188.