Татарстан географиясе

Татарстан географиясе
Дәүләт	Татарстан
Татарстан географиясе Викиҗыентыкта

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Татарстанның географиясе — Татарстанда табигый һәм социаль-икътисади шартларда үзара бәйләнгән фәннәр системасы.

Тарих

Татарстан Республикасында география фәнен үстерү Казан дәүләт университетыннан башланган. 1888 елда университетта география кафедрасы ачыла, 1938 елда география факультеты ачыла. 20 гасыр башына кадәр тикшеренүләр нигездә шәхси география фәнләрендә үткәрелгән (геоморфология, метеорология, климатология һ.б.) соңрак социаль-икътисади географиясе, этнографик ландшафт белеме үсеш алган.

Физик география фәне 19 гасыр башыннан Э. А. Эверсман, Э. И. Эйхвальд кебек галимнәр тарафыннан үсеш ала. Татарстанның физик-географик районнары Идел, Кама, Нократ, Шушма белән бүленгән 5 төбәккә бүленә. Шулай итеп, Идел буе, Көнбатыш Кама алды, Көнчыгыш Кама алды, Көнбатыш һәм Көнчыгыш Кама аръягы районнары барлыкка килә.

Тватарстанның социаль-икътисади географиясе XX гасырның 20-30 елларыннан үсеш ала һәм Н. З. Векслинның (халык хуҗалыгын үстерүнең географик факторлары) тикшеренүләре белән бәйле. Алга таба үсеш П. В. Абрамов хезмәтләрендә алынгы сәнәгать-җитештерү һәм җитештерү көчләрен урнаштыру каралган. Н. И. Блажко үз хезмәтләрендә җитештерүнең территориаль системаларында математик модельләштерү географиясен өйрәнде.

1970 елдан башлап җәмгыятьнең территориаль оешмасы проблематикасы белән бәйле социаль-икътисадый географиянең яңа концептуаль-географик юнәлеше формалаша башлады. Бу юнәлештә тикшеренүләрне А. М. Трофимов алып барды.

Географик урыны

Татарстан Россия Федерациясенең үзәк өлешендә Көнчыгыш-Европа тигезлегендә урнашкан. Республика территориясендә ике зур елга — Идел һәм Кама елгалары кушылган, Татарстан башкаласы — Казан шәһәре Мәскәүдән көнчыгышка 797 км ераклыкта урнашкан.

Татарстанның мәйданы 67 836 км2 тәшкил итә. Республика территориясе көнбатыштан көнчыгышка 460 км һәм озынлыгы-төньяктан көньякка 290 км сузылган.

Республика территориясе урман һәм урман-дала зонасында урнашкан, Идел һәм республиканың көньяк-көнчыгышында зур булмаган калкулыклар булган тигезлек бар. Республика территориянең 90 % диңгез дәрәҗәсеннән 200 м артык түгел биеклектә ята.

Республика территориясенең 16 % тан артыгы яфраклы агачлардан (имән, юкә, каен, усак) торган урманнар белән капланган, ылыслы агачлардан нарат һәм чыршы үсә. Умырткалы хайваннарның 430 төре һәм төрле умырткасызларның йөзләрчә төрләре жирле фауна вәкилләре булып тора.

Климат

Республикада уртача-континенталь климат, җәй көне җылы һәм уртача салкын кыш белән аерылып тора. Елның иң җылы ае-июль (+18...+20 С), иң салкыны — гыйнвар (-13... -14 с). Температура абсолют минимум -44... -48 (Казанда -46,8). Иң югары температурага+37... + 42 с. абсолют еллык температура (амплитуда) 80-90 С. җитә.

Уртача явым-төшем 460 тән 520 мм. га кадәр, вегетация чоры 170 тәүлек чамасы тәшкил итә[1].

Татарстан чикләрендә климат аермалары юк. Ел дәвамында Кояш балкышы сәгатьләренең саны 1763 дән 2066 кә кадәр (Минзәлә) тәшкил итә. Иң кояшлы чор-апрельдән август аена кадәр. Ел эчендә кояш радиациясе якынча 3900 Мдж/кв. м тәшкил итә.

Уртача еллык температура якынча 2-3,1 C тәшкил итә.

Уртача тәүлеклек температураның 0 C аша тотрыклы күчүе апрель башында һәм октябрь азагында була. Температура 0 градустан югары C-198-209 көн, 0 градустан түбән156-157 көн.

Уртача еллык явым-төшем күләме 460-540 мм тәшкил итә.теплый Иң күп явым — төшем июль аена (51-65 мм), минимум-февраль аена (21-27 мм) туры килә. Барыннан да бигрәк, Кама аръягында һәм Идел алдында явым — төшемнәр күзәтелә.

Кар катламы ноябрь уртасыннан соң барлыкка килә, ул апрельнең беренче яртысында барлыкка килә. Кар катламының ятуы елына 140-150 көн тәшкил итә, уртача калынлыгы 35-45 см.

Туфрак

Татарстан туфрагы төрле структуралы. Республиканың төньягында һәм көнбатышында соры урман һәм көлсу туфрак өстенлек итә, көньякта территориянең 32% ка кадәрен кара туфрак өстенлек итә.

Татарстан территориясендә өч туфрак районы бүлеп бирелә:

• Төньяк (Кама алды) — иң киң таралган ачык-соры урман (29%) һәм соры һәм кара-соры урман җирләре били. Калкулыкта кәсле туфрак очрый. 22,5% ы юылган туфрак, су басу жирләре — 6-7 %, сазлы җирләр — 2% ка якын. Кайбер районнарда (Балтач, Кукмара, Мамадыш) эрозия көчле, территориянең 40% ка кадәре эрозиягә бирешә.
• Көнбатыш (Идел алды) - төньяк өлешендә урман-дала җирләре (51,7 %), соры һәм кара-соры (32,7%) өстенлек итә. Иң зур мәйдан — туңдырылган һәм юылган кара туфрак урыннар. Районның Югары участоклары якты-соры һәм кәсле туфрак белән капланган (12 %). Су басу җирләре — 6,5 %, сазлыклар-1,2% алып тора. Районның көньяк-көнбатышында кара туфрак киң таралган.
• Көньяк-Көнчыгыш (Кама аръягы) - Шешмәдән көнбатышка гади кара туфрак, кече Чирмешәннең уң як ярлары кара-соры туфраклар өстенлек итә. Шешмәдән көнчыгышка соры урман һәм кара туфрак, районның төньяк өлешендә — юфлган кара туфрак өстенлек итә. Калкулыклар урман-дала, түбәнлекләр — кара туфрак белән капланган.

Татарстанның көньягында сөрелән өлешендә (аерым алганда Әлмәт, Азнакай, Бөгелмә, Баулы һәм башка районнарда) гумус микъдары аеруча югары (8% тан артык).