Татар фольклоры
| Татар фольклоры |
Татар фольклоры — бу татар халкының җирле традицияне тасвирлаучы жанрларның уникаль төрлелеге. Татар фольклоры традицион жанрларның яхшы үсеш алган системасына ия, моңа героик эпослар (дастан, бәетләр, тарихи җырлар), әкиятләр һәм халык мәзәкләре, риваятьләр, табышмаклар, мәкальләр һәм әйтемнәр, җырлар: озын, сюжет, йола, уен, кыска җырлар, спектакль, уен, биюләр керә.[1][2] Татар-мишәрләрдә эпос киң таралмаган, ул себер татарлары өчен хас.[2]
Календарь-йола поэзиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Монда, барыннан да элек, календарь-йола поэзиясен кертергә кирәк. Шулай ук нардуган жырлары киң таралыш тапкан. Нардуган көннәрендә утырмага җыелганнар, уеннар үткәрелгән, йөзек салыш уйналган, фал ачулар җырланган. Язгы кояш торган көннәрдә Нәүрүз жырлары яңгыраган. Кыш озату (Сөрән бәйрәме) йолалары сөрән сугу белән үрелеп барган. Язгы ташу вакытында 7-10 көн дәвамында җимчәчәк бәйрәме үткәрелгән. Бу көннәрдә шулай ук җар-җарлар, яки яр-ярлар, (язның чакыру тавышлары) яңгыраган. Карга туе, Сабан туе кебек яз бәйрәмнәре дә җырсыз үтмәгән. Корылыклы елларда яңгыр боткасы вакытында, нигездә яңгыр чакыру җырлары яңгыраган.[1]
Җырлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Төп мәкалә: Татар халык җырлары
Татар музыкасы төрле жанрларга ия. Тойгылар озын көйләрдә чагыла. Алар билгеле бер җирлектән килгән яңгыраш, эчтәлек һәм килеп чыгыш белән, ягъни казан, мишәрләр, керәшен, әстерхан һәм себер татарларына карап аерыла.
Жанр составы буенча татарларның туй җырлары күпкә катлаулырак. Алар арасында үз туй жырлары, сыктаулар, танкучатлар - туй иртәсе астында кәләшләрнең саубуллашу җырлары, шөмыраклар - кияүне кәләш йортына озатканда егетләр җырлары, яр-ярлар, бирнә жырлары - туй көнендә кияү йортында яучылар арасында бүләкләр алмашканда башкарыла торган җырлар, арбаулар: килен арбау (киленгә карата үгет-нәсихәт), кияү арбау (кияүгә җырланган үгет-нәсихәт), шулай ук яшьләрне арбау (яшьләргә үгет-нәсихәт), типсәүләр - кәләшнең кияү йортына күчкәндә җырланучы җырлар, әйтешләр - кияү һәм кәләшнең якыннары һәм дуслары арасында җыр бәйгесе, бит ачулар - кәләшнең туганнарына тәкъдим иткәндә киңәшләре бар. Моннан тыш, самаклар (яучы җырлары), хурлаурлар , мактаулар ( кебек шигъри формаларны да аерып була.[1]
Бәетләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Татар халык шигъриятенә бәетләр хас, бу үзенчәлекле жанр һәм асылда балладаларга якын булып тора. Бәетләр лирик-эпик характерда, гадәттән тыш, фаҗигале хәлләр, вакыйгалар, аерым кешеләрнең язмышлары турында сөйли. Пенза өлкәсе мишәрләренең күпчелек бәетләре 19 гасырның 2нче яртысына - 20 гасыр башына туры килә. Заманча фольклор репертуарында мишәрләрдә бәет жанры юкка чыга бара.[2]
Киемнәр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Төп мәкалә: Татар милли киемнәре
Ир-атлар һәм хатын-кызлар традицион татар киеме нигезен чагыштырмача җиңел тукымалардан тегелгән күлмәк һәм ыштан (чалбар) тәшкил итә.
Хатын-кызлар киемнәренең иң якты элементларыннан берсе булып зәркән бизәнү әйберләре торган. Татар бизәкләре арасында хатын-кызларныкы да, ир-атларныкы да билгеле. Ир-атлар кыйммәтле йөзекләр, мөһер һәм билбаулар кигән. Хатын-кызлар арасында алкалар, йөзек, муен-күкрәк бизәнү әйберләре, көмеш, гәрәбә эшләнмәләре популяр булып торган.[3]
Мифология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Төп мәкалә: Татар мифологиясе
Йола поэзиясе, мәкальләр һәм әйтемнәр, табышмаклар, әкиятләр, мифологик хикәяләр һәм халык эпосы татарларның мәҗүси мифологиясен тасвирлый. Татар фольклоры персонажлары арасында күп башлы Дию, дию пәрие зороастризм һәм аның изге китабы Авеста белән бәйле. Татар мифологиясенең иң популяр һәм киң танылган вәкилләренең берсе булып Шүрәле, урман хуҗасы, убырлы карчык, Аждаһа тора. Татар мифологиясе төрле рухларга бай, алар Ия дигән гомуми термин белән билгеләнә.[4]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Библиография: Уральская историческая энциклопедия. Издание 2-е, переработанное и дополненное. Посвящается 275-летию Российской академии наук. — Екатеринбург: Академкнига, Российская академия наук. Уральское отделение. Институт истории и археологии, 2000. — 649 с. — ISBN 5-93472-019-8.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Пензенская энциклопедия. Вишневский К.Д. Фольклор татарский.
- ↑ Традиционный татарский фольклор.
- ↑ Фольклор: народная память.
