Терәк-хәрәкәт системасы

Терәк-хәрәкәт системасы
NCI Thesaurus идентификаторы	C12754
Терәк-хәрәкәт системасы Викиҗыентыкта

Терәк-хәрәкәт системасы - сөякләрне, аларны тоташтыра һәм бәйли торган тукы­маларны (буыннар, сеңерләр), соматик мускулларны үз эченә алучы функциональ берәмлек.

Баш, очлык, гәүдә сөякләре гәүдәнең каркасын — скелетны хасил итәләр. Мускуллар һәм тоташтыргыч тукымалар — «йомшак скелет»ны барлыкка китерә. Сөякләрнең төп функциясе — терәк булу: алар барлык органнарны үзләренә билгеләнгән урында тоталар һәм гәүдә авырлыгын күтәреп торалар. Мускуллар һәм тоташтыргыч тукымалар белән бергә, скелет безгә хәрәкәтләнергә мөмкинлек бирә.

Моннан кала алар бөтенесе бергә эчке органнарны һәм тукымаларны зарарланудан саклыйлар. Организмда барлыгы 10-15 кг сөяк бар: аларның озынлыклары — 3 мм дан алып (урта колактагы өзәңге сөяк), 70 см га кадәр (бот сөяге). Кул-аякларның каты нигезе озын көпшә сөякләрдән тора, алардан иң зурысы — бот сөякләре. Икенче төр кыска көпшә сөякләр — куллардагы чук сөякләре һәм аякларның табан сөякләре.

Кеше гәүдәсендә көпшәк сөякләр дә бар. Мондый сөякләрне табанның балтыр белән (7 тубык сөяге), чук сөягенең беләк белән тоташкан урын­ нарында (8 беләзек сөяге) күрергә була.

Күп кенә көпшәк сөякләр яссы була (күкрәк сөяге, кабыргалар, баш сөяге), алар эчке органнарны, баш миен бәрелүдән, җимерелүдән саклыйлар. һава үткәрергә сәләтле сөякләр куыш эчле булу белән башкалардан аерылып тора. Алар баш сөягенең бит өлешенә урнашкан. Бу сөякләрнең авырлыгы аз, әлеге үзенчәлек башны туры тотарга ярдәм итә, эчләре куыш булу даими җылы температура сакларга мөмкинлек бирә.

Скелет һәм мускуллар.

Скелет белән мускуллар аерылгысыз уртак эш башкарганга, терәк-хәрәкәт системасын еш кына сөяк-мускул системасы дип атыйлар. Алар тәннең формасын билгели, терәк, саклагыч һәм хәрәкәт функцияләрен тәэмин итә.

Терәк функциясе скелет сөякләре белән мускулларның, ныклы каркас барлыкка китереп, эчке органнарның торышын билгеләвендә һәм аларга урыннарын үзгәртергә мөмкинлек бирмәвендә чагыла.

Скелет сөякләре органнарны бәрелү-сугылулардан саклый. Мәсәлән, арка һәм баш миләре сөяк «футляр» эченә урнашкан: баш миен баш сөякләре, арка миен умырткалык саклый. Күкрәк куышлыгы йөрәк һәм үпкәне, сулыш юлларын, үңәч һәм эре кан тамырларын каплап тора. Корсак куышлыгындагы органнарны арка ягыннан умырткалык, астан оча сөякләре, алдан корсак (эч) прессы мускуллары саклый.

Хәрәкәт функциясе скелет мускуллары һәм сөякләре үзара килешенеп эшләгәндә генә мөмкин, чөнки мускуллар сөяк рычагларын (тоткаларын) хәрәкәткә китерә. Скелетның күпчелек сөякләре буыннар ярдәмендә хәрәкәтчел тоташкан. Мускул бер очы белән буын барлыкка китерүче бер сөяккә, икенче очы белән икенче сөяккә тоташа. Мускул, кыскарганда, сөякне хәрәкәткә китерә. Каршы тәэсир итүче мускуллар эшләве аркасында, сөякләр, теге яки бу хәрәкәтне генә ясап калмыйча, бер-берсенә карата тикторыш хәлендә дә була алалар.

Сөякләр һәм мускуллар матдәләр алмашында, атап әйткәндә, фосфор һәм кальций алмашында катнашалар.

Искәрмәләр

Колесов Д. В. Биология. Кеше : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 8 нче с-фы өчен д-лек / Д. В. Колесов, Р. Д. Маш, И. Н. Беляев; Русча 10 нчы басмадан Ф. Г. Иштирәкова тәрж,.— Казан : Мәгариф, 2009.— 332 б.: рәс. б-н.