Сәмруг кош
| Сәмруг кош | |
| фар. سيمرغ | |
 | |
| Илаһ карый | Фарсы мифологиясе |
|---|---|
| Телгә алынган хезмәтләр | Шаһнамә һәм Кошлар сөйләше[d] |
 Сәмруг кош Викиҗыентыкта | |
Сәмругъ кош — төрки һәм иран халыклары мифологиясенең, халык иҗаты һәм язма әдәбиятның киң таралган, каршылыклы персонажы.
Килеп чыгышы ягыннан иран телле халыклар мифологиясе һәм зәрдөштлекнең Изге китабы Авеста белән нисбәтле. Анда ул — бөркеткә охшаган кош буларак билгеле Симург (фарсы), Сенмурв. Монда да аның асылы шактый каршылыклы. Нигездә, изге, алдан хәбәр бирүче кош дип саналса да, уңай яктан да, кире яктан да сурәтләнергә мөмкин. Шул ук үзенчәлекләре иран һәм төрки-татар мифологиясендә дә саклана. Фирдәүсинең «Шаһнамә»сендә язмыш коралы буларак сурәтләнә. Төрки-татар мифологиясендә дә аның бу сыйфаты саклана һәм байтак әкиятләрдә чагылыш таба. Конкрет мисалларга мөрәҗәгать итсәк, гадәттә, С. к. исеме белән бер үк яки бер-берсенә бик якын сюжетлар кабатлана.
Кайвакыт исеме дә төрлечә булырга мөмкин: Бөркет, Каракош, Алыпкаракош. Ягъни, исемнәре дә башка булып, конкрет вазифаларга ия башка кошлар да Сәмругъ кош исеме белән нисбәтле типик сюжетларда хәрәкәт итәләр.
Сәмругъ (IPAc-en:|s|ɪ|ˈ|m|ɜːr|g; фарсы телендә: سیمرغ, шулай ук симоргһ, симорг, симург, симуург, симоркъ яки симоурв дип әйтелә) фарсы мифологиясендә һәм фарсы әдәбиятында алкышлы, мифологик кош. Кайвакыт ул башка мифологик кошлар белән тәңгәл китерелә, мәсәлән, феникс (фарсы телендә: ققنوس кукнус) һәм һума (фарсы телендә: هما).[1] Фигура Иран сәнгатенең һәм әдәбиятының барлык периодларында бар һәм шулай ук Гөрҗистан иконографиясендә ачык күренә,[2] урта гасыр Әрмәнстанда,[3] Византиядә,[4] Һәм фарсы мәдәни йогынтысы патшалыгы эчендә булган башка төбәкләрдә.
Этимология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Фарсы сүзе симургъ (фарсы телендә: سیمرغ) урта фарсы теле 𐭮𐭩𐭭𐭬𐭥𐭫𐭥 сенмурвтан алынган[5][6] (һәм иртәрәк сенмуруг), шулай ук Пазәнд текстларында сина-мру буларак очрый. Урта фарсы сүзе Авеста 𐬨𐬆𐬭𐬆𐬖𐬋⸱𐬯𐬀𐬉𐬥𐬋 mərəγō Saēnō-дан килеп чыккан, Саена кошы, элеккеге мәгънәсе, ерткыч, бөркет, лачын, бүдәнә аулаучы карчыга, моны охшаш Санскрит сүзе śyenaḥ (श्येनः) "ерткыч, бөркет, ерткыч кош"тан чыгарып була, ул шулай ук илаһи фигура буларак пәйда була. Saēna шулай ук шәхси исем булып тора. Сүз әрмән теленә сирамарг (սիրամարգ) 'тавис' буларак алынган булган.[чыганагы?]
Икенче яктан, си мургъ гыйбарәсе (фарсы телендә: سی مرغ) фарсы телендә "утыз кош" дигәнне аңлата; бу Нишапурдан Аттар тарафыннан Кошлар Киңәшмәсе символик хикәясендә кулланылган булган, анда ул исем белән уйнаган.[чыганагы?]
Мифология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Формасы һәм функциясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сәмругъ Иран сәнгатендә кош формасында канатлы мәхлукат итеп, фил яки китны алып бара торган кадәр гигант итеп сурәтләнгән булган. Ул эт башы һәм арслан тырнаклары белән тавис кыяфәтендә – кайвакыт, шулай да, шулай ук кеше йөзе белән. Сәмруг кошка алкышлы һәм һичшиксез хатын-кыз родлы.[чыганагы?] Өлешчә имезүче булып, ул балаларына ими бирә.[чыганагы?] Сәмругъның теше бар. Ул еланнарга карата дошманлык хисе кичерә һәм аның табигый яшәү урынында су күп. Аның каурыйлары бакыр төсендә дип әйтелә, һәм ул иң элек эт кош итеп, соңрак ул я ир кеше, я эт башы белән күрсәтелгән булган.[чыганагы?]
"Си-", исемдә беренче элемент халык этимологиясендә урта фарсы си ("утыз") белән бәйле. Гәрчә бу префикс тарихи симургһ исеме килеп чыгышына бәйле булмаса да, "утыз" шулай да шул санны керткән риваятьләр өчен нигез булган – мәсәлән, сәмруг утыз кош кадәр зур булганы яки утыз төскә (siræng) ия булуы. Башка фараз ителгән этимологияләргә Пәһләви син мургһ ("бөркет кош") һәм Авеста теле saeno merego ("бөркет")не кертә.
Иран риваятьләре кошны шуның кадәр борынгы дип таныйлар, ул дөнья җимерелүен өч мәртәбә күргән. Сәмругъ шулай озак яшәп шуның кадәр күп өйрәнгән, ул барлык чорларның белеменә ия дип уйланыла. Бер риваятьтә, сәмругъ үзен утка атканчы (феникс кебек) 1700 ел яшәгән дип әйтелә.
Сәмругъ җирне һәм суларны чистарта һәм шулай итеп муллык бирә дип таныла. Мәхлукат Җир һәм күк арасында берлекне чагылдырып, икесе арасында уртакчы һәм юллама тапшыручы булып хезмәт иткән. Сәмругъ дөнья диңгезе (Воурукаша) уртасында торган Гаокеренада, Хом (Авеста телендә: Хаома) Тормыш Агачында оялый. Үсемлек дәваларга сәләтле һәм бар нәрсәне дәвалаучы дип атала, һәм барлык үсемлекләрнең орлыклары анда кертелгән. Сәмругъ кошы очып киткәндә, тормыш агачы яфраклары селкенә һәм һәр үсемлекнең орлыклары коела. Орлыклар дөнья тирәли Вайю-Вата җилләрендә һәм Тиштрийя яңгырларында очып китә, космологиядә кайчан булса да яшәгән һәр тип үсемлеккә тамыр бирә һәм кешелекнең бар хасталарын дәвалый.
Сәмругъ һәм Хом арасында бәйләнеш бик якын. Сәмругъ кебек, Хом кош, юллама һәм теләсә нинди авыруыны яки яраны дәвалый ала торган чисталыкның асылын тапшыручы буларак сурәтләнә. Беренче каһин буларак билгеләнгән Хом илаһилык асылы, бу хасияте сәмруг белән уртак. Шуңа өстәп Хом фарр(аһ)ның йөрү чарасы (урта фарсы телендә: хварраһ, Авеста телендә: Хваренаһ, kavaēm kharēno) ("илаһи дан" яки "уңышлы язмыш"). Фарраһ үз чиратында патшаның абруеның нигезе булган Патшаларның илаһи хокукын чагылдыра.
Ул киләчәк патшаларның һәм каһиннәрнең башында яки иңбашында кунучы кош буларак пәйда була, бу Ормуздның бу шәхеснең Җирдә илаһи вәкил буларак кабул ителешен күрсәтә. Гади кеше өчен, Баһрам Саена бөек кошы кебек һәм бөек тауларны каплаучы сулы яңгырлар кебек мөгезле терлектә муллык өчен табынучы йорты тирәли дан/яхшы язмышны урата" (Яшт 14.41, cf. the rains of Tishtrya above). Сәмругъ кебек, фарраһ шулай ук Воурукаша сулары белән ассоциацияләнә (Яшт 19.51, 56–57). Яшт 12.17-дә Сәмругъның (Саенаның) агачы Воурукаша диңгезе уртасында тора һәм яхшы һәм көчле даруга ия һәм бар нәрсәне дәвалаучы дип атала һәм барлык үсемлекләрнең орлыклары анда кертелгән.
Шаһнамәдә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сәмруг үзенең иң мәшһүр пәйда булуын Фирдәүсинең Шаһнамә (Патшалар Китабы) эпосында алган, анда аның Зал патшазадәнең эшләрендә катнашуы тасвирланган. Шаһнамә буенча, Саам персонажының угылы, Зал, альбинос булып туган. Саам альбинос улын күргәч, ул бала шәйтаннар токымы дип фараз иткән һәм баланы Алборз тавында калдырган. Баланың елавын бу пик өстендә яшәгән йомшак йөрәкле сәмруг ишеткән һәм ул баланы алып кайткан һәм үзе үстергән. Зал бөтен белемгә ия яратучы сәмругтан күп хикмәт өйрәнгән, әмма ул ир кеше булып үсеп җиткән вакыт килеп җиткән һәм ул кешеләр дөньясына янә кушылырга омтылган. Гәрчә сәмруг коточкыч моңсуланса да, ул аңа ярдәме кирәк булса яндырачак өч алтын каурый биргән.
Патшалыгына кайтканнан соң, Зал гашыйк булган һәм гүзәл Рудабага өйләнгән булган. Аларның улына туарга вакыт килгәч, тудыру озайтылган һәм куркыныч булган; Зал хатыны тудыруда үләчәк икәненә ышанган. Зал сәмругны чакырырга чишелешкә килгәндә, Рудаба үлемгә якын булган. Сәмруг пәйда булган һәм аңа ничек Цезарь яруын башкарырга күрсәтмә биргән, шулай итеп Рудабаны һәм баланы коткарган, бала булачак фарсы каһарманнарының берсе Рөстәм булган.
Сәмруг шулай ук Әсфандиярның җиде сынавы хикәясендә соңгсының 5-енче хезмәтендә пәйда була. Явыз сихерче хатынны үтергәннән соң, Әсфандияр сәмруг белән сугыша, һәм сәмругның күп көчләренә карамастан, Әсфандияр аны муенына суга һәм башын чаба. Сәмругның балалары шуннан соң Әсфандиярга каршы сугышырга чыгалар, әмма алар да үтерелгән булалар.
Суфи шигъриятендә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
_-_BL_J.67.4.jpg)
Классик һәм хәзерге заман фарсы әдәбиятында симорг еш искә алына, бигрәк тә суфый мистицизмында Ходай өчен метафора буларак. 12-нче гасыр Кошлар Киңәшмәсендә, Иран Суфи шагыйре Фәрид үд-Дин Аттар сәмруг кошын эзләүдә сәфәр кылучы кошлар төркеме турында язган. Шигырьдә, дөнья кошлары аларның патшасы булмагач, кайсысы патшасы булыр дип карар итәр өчен җыелган. Аларның иң акыллысы һөдһөд якынча көнбатыш фениксына эквивалент риваять симоргны табарга кирәк дип тәкъдим иткән. Һөдһөд кошларны җитәкли, аларның һәрберсе яктыртылуга ирешүгә комачаулый торган кеше гөнаһын чагылдыра. Утыз кош төркеме ахыр чиктә симоргһның яшәү урынына барып җиткәч, алар тапкан бердәнбер нәрсә булып үз чагылышларын күрә алган күл булган. Бу сәхнә фарсы "утыз кош" (си моргһ) гыйбарәсе өчен каламбурны куллана.[7]
Мәдәни ассимиляция аша сәмруг гарәп телендә сөйләшүче дөньяга кертелгән булган, анда төшенчә хөрмә агачы белән берникадәр мифик мөнәсәбәткә ия һәм соңрак “рух” буларак үсеш тапкан (инглиз сүзе"roc" килеп чыгышы чыганагы) гһогһнус башка гарәп мифик кошлар белән кушылган.[8]
Сәмруг чагылышлары иртә Омеййяд сәнгате һәм тәңкә коюына кабул ителгән булган.[9]
Көрд фольклорында[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сәмруг көрд телендә “симир”га кыскартыла.[6] Галим Си. Ви. Тревер кош турында ике көрд халык әкиятен циатата итеп китерә.[6] Бу юрамалар Иран симорг хикәяләренең уртак фондына карый.[6] Халык хикәяләренең берсендә, каһарман агачка аларны ашар өчен үрмәләүче еланны үтереп сәмругның балаларын коткара. Бүләк буларак сәмруг кош аңа каурыйларның өчесен бирә, каһарман аларны яндырып аны чакыра ала. Соңрак каһарман каурыйларны куллана һәм сәмруг аны ерак чит җиргә алып бара. Башка хикәядә, сәмруг каһарманны аскы дөньядан алып китә; биредә сәмруг балаларын имчәкләре белән ашата, бу Задспрам урта фарсы китабы сәмруг тасвирламасы белән килешә торган хасият. Башка хикәядә, сәмруг каһарманны сәяхәттә ашата, шул ук вакытта каһарман сәмругны сарык мае кисәкләре белән ашата.
Популяр мәдәнияттә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Салман Рушдиның беренче романы, Grimus (1975) - та, Симург анаграммасы бар.[10]
- Симургһ Джон “Уайлдбоу” МакКраэның 2011-2013 веб сериалы Worm-да персонаж булып тора.
- Симургһ Иран яшәүчеләренә веб-сайтларның хөкүмәт цензурасын узып китәргә ярдәм итүче 2009 елда кертелгән прокси тулның атамасы.[11]
Галерея[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
-
Иран 500 риал тәңкәсенең арткы ягында Симоргһ -
Оясында Симург -
Надир Диван-Беги мәдрәсәсе тышында бизәлеш, Бохара -
Могол Империясендә ясалаган Симруг рәсеме -
Симург рәсеме булган Инкыйлабка кадәр империя илтамгасы -
Сәмруг тәлинкәсе. Ираннан. Саманид династиясе безнең эраның 9-ынчы–10-ынчы гасыры. Ислам сәнгате музее, Берлин
,_Berlin.jpg)
Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- en:Anqa, гарәпләрдә сәмруг белән тәңгәл китерелгән мифологик кош
- Anzû (борынгырак укылышы: Zû), Месопотамия монстры
- en:Chamrosh
- Chimera, грекларда мифологик гибрид монстр
- en:Crystal Simorgh, Фәҗр Халыкара Фильм Фестивале тарафыннан бирелә торган бүләк
- en:Fenghuang, Көнчыгыш Азиянең мифологик кошы
- Жар-птица, Россия мифологиясендә феникска параллель бәйле кош
- Гаруда, мифологик Һинд кошы
- гриффон, арслан-кош гибриды
- en:Konrul, төркиләрдә мифологик гибрид кош
- en:Lamassu, ассириялеләрдә Илаһ, үгез/арслан-бөркет-кеше гибриды
- Luan, кытайларда исеме еш “симург” дип тәрҗемә ителә торган феникска бәйле кытай мифологик кошы
- Hybrid creatures in mythology
- en:Huma bird
- en:Nue, япон риваять мәхлукаты
- en:Oksoko, славяннарда мифологик ике башлы бөркет
- Тулпар, грек мифологиясендә канатлы айгыр
- en:Pixiu яки Пи Яо, кытайларда мифик мәхлукат
- Roc, Анканың каршысы, гарәпләрдә һәм фарсыларда риваять кош
- Шаһбаз (кош)
- en:Simargl, славян мифологиясендә бәйле мәхлукат
- Сфинкс, арслан тәне һәм кеше башы белән мифик мәхлукат
- en:Ziz, яһүдләр мифологиясендә гигант грифон-сыман кош
Билгеләмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Juan Eduardo Cirlot, A Dictionary of Symbols, Courier Dover Publications, 2002, p. 253
- ↑ мәсәлән, Самтависи чиркәве стенасында
- ↑ мәсәлән, Анида Тигран Хонентс чиркәвендә медальоннар эчендә сәмруглар сурәтләнеше (Сассанид текстильләрвендә илһамландыручы мотивлар). P Donabedian and J. M. Thierry, Armenian Art, New York, 1979, p. 488.
- ↑ мәсәлән, сәмруглар рәте Иһлара тарлавыгында “Агачалты” чиркәве эчендә. Thierry, N. and M., Nouvelles églises rupestres de Cappadoce, Paris, 1963, pp. 84–85.
- ↑ A. Jeroussalimskaja, "Soieries sassanides", in Splendeur des sassanides: l'empire perse entre Rome et la Chine (Brussels, 1993) 114, 117–118, points out that the spelling senmurv, is incorrect (noted by David Jacoby, "Silk Economics and Cross-Cultural Artistic Interaction: Byzantium, the Muslim World, and the Christian West", Dumbarton Oaks Papers 58 (2004): 197–240, esp. 212 note 82.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Schmidt, Hanns-Peter (2002). Simorgh. in Encyclopedia Iranica.
- ↑ Hamid Dabashi (2012). The World of Persian Literary Humanism. Harvard University Press. p. 124. . https://books.google.com/books?id=HQFNfOPAS04C&pg=PA124.
- ↑ Quranic articles; Vegetables in Holy Quran – The date-palm(үле сылтама)Калып:Dead link
- ↑ «The State of Research on Sasanian Painting» (en). Humanities.uci.edu.
- ↑ Salman Rushdie: Critical Essays Vol. 1. Atlantic Publishers. Page v
- ↑ Trojan targets Iranian and Syrian dissidents via proxy tool, BBC News (30 May 2012).
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Ghahremani, Homa A. (1984). «Simorgh: An Old Persian Fairy Tale». Sunrise (June/July).
- Schmidt, Hanns-Peter (2003). "Simorg". Encyclopedia Iranica. Costa Mesa: Mazda Pub. http://www.iranicaonline.org/articles/simorg.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Татар халык мифлары. Урманче Ф., Татар мифологиясе: Энциклопедик сүзлек. 2 том бит 323. 2016 елның 5 март көнендә архивланган.
