Хәлил Солтан
.svg){kind=small}
| Хәлил Солтан | |
|---|---|
 | |
| Туган | 14 сентябрь 1384 Һәрат, Аксак Тимер дәүләте |
| Үлгән | 4 ноябрь 1411 (27 яшь) Рей[d], Иран |
| Җефет | Шад-Мульк[d] |
| Әти | Миран-шах[d] |
Хәлил-Солтан (чагат. һәм фар. خليل سلطان 14 сентябрь 1384 [1] - 4 ноябрь 1411) - Тимур империясе әмире, Самарканд һәм Рея хакиме (1405 - 1409), (1409-1411) Тимур династиясеннән.
Биография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Тамерланның оныгы, Миран Шах һәм Севин-Бек Ханзадәнең өченче улы, Алтын Урда Ханы оныгы үзбәк Хәлил-Солтан 1384 елның 14 сентябрендә Гератта туа. Аның тәрбиясе Тимурның олы хатыны Сарай-Мульк-ханымга ышанып тапшырыла. Инде 15 яшендә ул Тимурның Һиндстандагы сәфәре вакытында аерылып тора; көнбатышка "җиде еллык сәфәр дип аталган (чынлыкта, 1399-1404). 1402 елда Тимур аңа көнчыгышта иң югары боерыкны "Төркестан чиген" ышанып тапшыра.
Хәлил Солтанның хатыннарының берсе Арлат кабиләсеннән Али Муядның кызы - Джахан Солтан була. 1404-нче елда ул түбән катламда туган хатын-кыз Шад Мюлкка рөхсәтсез өйләнеп бабасының ачуын чыгара, ләкин соңрак кичерелә, һәм шул ук елда, Кытайга сәфәргә әзерлек вакытында уң канат башлыгы итеп билгеләнә.
Хакимияткә килүе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1405 елның 18 февралендә Тимур үлеменнән соң, 18 мартта Хәлил-Солтан Самаркандка кергәч, суверен дип игълан ителә. Хан исеме Тимурның кечкенә оныгы Мөхәммәд-Джахангирга бирелә, элек билгеләнгән варисның улы, кенәз Мөхәммәт-Солтан . Хәлил-Солтан 1409 елга кадәр Самаркандта яшәп кала, анда бабасының җеназасын тиешле дәрәҗәдә оештыра. Аның көче Мавераннага гына кагыла, һәм илнең төньягында, Сыр Дарьяга, аңа һәрвакыт фетнәче хәрби җитәкчеләр белән көрәшергә туры килә. Алтын Урда, 1405 елның декабрендә - 1406 елның гыйнварында Хорезмны яулап ала, аларның рейдларында Бухарага килеп җитә. Хәлил-Солтан Тимур чорыннан алып Самаркандта төзелеш мәйданнарында эшләгән һөнәрчеләргә өйләренә кайтырга рөхсәт бирә.
Дошманнары белән ачык сугышта Хәлил-Солтан җиңүче булып кала. Шахрухның соңгы җиңүе шулай ук хәрби уңышлар нәтиҗәсендә түгел, ә интрига һәм оста дипломатия ярдәмендә, аеруча, Мөхәммәт Парса җитәкчелегендәге Бухара руханилары белән элемтәләр аркасында килеп чыга. Шахрух армиясе һәм Хәлил-Солтан армиясе һәрвакыт сугышка әзер. Хәлил Солтан армиясен ташлап Худайдадка каршы торырга мәҗбүр була, ләкин ул үзе белән 4000 кешене генә ала ала. 1409, 30 март төньякта Самарканд, ул Худайдад тарафыннан кулга алына һәм Самаркандка китерелә. Ниһаять, ул Отрарга китә һәм анда, Эмир Шәех Хип ад-Дин арадашлыгы аша, Шахрух белән килешү төзи, килешү буенча ул Маверанна өстендә хакимияттән баш тарта һәм аның урынына Рей шәһәрен ала.
Үлеме[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хәлил Солтан 1411 елның 4 ноябрендә Рееда (хәзерге Иран) улә. Хатыны да аңа кире кайтарыла һәм ире үлгәч, ул үз-үзенә кул сала.
Заманында бизәлгән бу романтик шартлар аркасында Хәлил-Солтанны А. Мюллер "сентименталь көтүче малай" дип атый, ләкин бу аңа туры килми, чөнки ул бик зур хәрби талантка ия була. Ләкин, аның хатынына мөнәсәбәте, шулай ук барлык дошманнарына һәм хәтта хыянәтчеләргә күрсәткән юмартлыгы, чыннан да, аның династиясенең калган шәхси сыйфатларына һәм заман шартларына тулысынча каршы килә. Хәлил-Солтан поэзияне яраткан һәм үзе төрек телендә шигырьләр язган.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Му‘изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Введение, перевод с персидского языка, примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш. Х. Вахидова. // История Казахстана в персидских источниках. Т. 3. Алматы: Дайк-Пресс, 2006, с.147
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Бартольд В. В. Халиль-Султан // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1964. — Т. II, Ч. 2: Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. — С. 533—534.
- Му‘изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Введение, перевод с персидского языка, примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш. Х. Вахидова. // История Казахстана в персидских источниках. Т.3. Алматы: Дайк-Пресс, 2006.