Чиләбе башкортлары

Чиләбе башкортлары — Чиләбе өлкәсе территориясендә яшәгән башкортлар. Регионның төп автохтон халкы.

Чиләбе башкортлардан язылган Аргужа башкорт халык җыры, озын көй. Халык хәле турында Ятып калды туган илгенәм сүздә үкенүләр күрсәтелә.

Гомуми характеристика

Текст (фрагмент) :

Аргужа да буйлап йөрегәнемдә,

Ятып калды каеш дилбегәм.

Дилбегәм дә өчен кайгырмыймын —

Ятып калды туган илгенәм....

Чиләбе өлкәсе башкортлары "'Урал аръягындагы башкортлары"' этник төркеменә карый. Аларның урнашу нигезендә башкортларның төньяк-көнчыгыш этнографик группасы кабиләләре тора:

• катай ыруг-кабилә берләшмәсе: бакалин, кама, катай, алйот, сеңрән һәм терсәк;
• табын ыруг-кабилә берләшмәсе: кукан, сырны һәм табын;
• әле ыруг-кабилә берләшмәсе: ил һәм сызгы.

Аларның сөйләү теле башкорт теленең көнчыгыш (куакан) диалектына карый. Ул берничә сөйләшкә бүленә: "аргаяш, әй-йөрүзән, миасс, слет һәм кызыл."

Ирләрнең күпчелеге һәм хатын-кызларның бер өлеше көньяк себер антропологик тибын, хатын-кызларның төп өлеше — субурал, ирләрнең бер өлеше — көньяк чыгышлы европеоид тибына карый.

Дине буенча чиләбе башкортлары сөннәтле мосолмандарга карый.

Тарихы

Безнең эраның II меңенче еллыгында җаек аръягындагы башкорттар Тарихи Башкортстан көнчыгыш территориясендә, төньяктан Исә, Пышма (урыны белән Тура елгасыннан), көньякта Уй (урыны белән аның кушылдыгы Тугына ярославль өлкәсе nowiki/өлкәсе кка һәм Тубылның югары агымына белән барып җиткәннәр), көнчыгыштан Тубыл һәм Тура (урыны белән Ишем һәм Иртеш) елгалардан көнбатышта Уралтау сыртларына белән таралып утырганнар.

XIII гасырдан чиләбе башкортлары таралып утырган территорияләр Алтын Урда составына, ә XV гасыр соңыннан — Себер ханлыгына ингән. Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылуыдан соң җаек аръягындагы башкортларының җирләре Верхотурск, Тобольск һәм Уфа өязләр составына ингән. XVIII гасыр башында аларның җирләр административ яктан Себер губернасына, ә 1737 елдан — Исәт провинциясена караган. XVII гасыр уртасына чиләбе башкортларының күпчелеге жалованный грамоталар алган; бу документларда башкортларның җиргә җирләре кергәндә юридик яктан билгеләп куела.

XVII—XIX гасырларда чиләбе башкортларының җиргә җирләрендә тау заводларына һәм ныгытмаларга нигез салынган; хәзерге көндә бу җирләрдә Яшә, Верхнеурал, Югары Өфәле, Златоуст, Кәсле, Олы Катау (Катау-Ивановск), Коса, Кыштым, Миасс, Меңәр, Нәзепетровски, Чаткы, Сем, Троицк, Катау-Тамак, Чиләбе, Чыбаркүл, Йөрүзән калалары һәм башка туплавык пунктлар урнашкан.

Идарә итүнең кантон системасын индергәндә соң, җаек аръягындагы башкортлары II Башкорт кантоны (Пермь губернасының Екатеринбург һәм Шадринск өязләре), III Башкорт кантоны (Ырынбур губернасының Троицк өязе) һәм IV Башкорт кантоны (Ырынбур губернасының Чиләбе өязе) составына ингәннәр.

1919 елның башына карый Башкортстан автономиясе 13 кантоннан санала, шуның исәбендә Аргаяш кантоны да булган.

Аргаяш кантоны биләмәләренә Екатеринбург, Троицк, Чиләбе һәм Шадринск өязләренең 18 улусы җирләре ингән. Башкорт АССР ы Үзәк Башкарма Комитеты (ЦИК) Президиумы һәм Халык Комиссарлары Советының (Совнарком) 1930 елның 20 август Постановлениесенә ярашлы, Аргаяш кантоны таратылган, һәм аның урынында Аргаяш һәм Коншак районнары барлыкка килгән. Бөтен Союз Үзәк Башкарма Комитетының (ВЦИК) 1934 елның 17 гыйнвар карары белән Аргаяш һәм Коншак районнары, шул ук елда булдырылган һәм көзенә тагын да юкка чыгарылган Аргаяш милли округы төзеп маташканнан соң, Чиләбе өлкәсе составына кертелгән.

Хуҗалыгы, матди һәм рухи мәдәнияте

Чиләбе башкортларының байрамнар, әлбәттә, Башкортстанда яшәгән башкортларныкыннан берничек аерылмый: каргатуй, күке чәе, мәйдан, сабантуй һ.б.

Чиләбе башкортлары халык ижадында, әлбәттә, «Булеге», «Кузыйкүрпәс белән Маянсылу», «Таргын белән Кужак», «Йосыф белән Зөләйха» һәм башка эпосларның вариантлары билгеле. «Аргужа», «Ашказар», «Каһым түрә», «Тәфтиләү», «Уел», «Шәүрә», «Эскадрон», «Зәрифә» һәм башка башкорт алды таралган.

«Чиләбе башкортлары»

Текст (фрагмент) :

...Баш йортыңда башкорт булу – бер хәл, Башкорт булып кара син читтә! Чиләбенең башкортлары безгә Чын башкорт рухын күрсәтә! Чиләбенең башкортлары безгә Алып килә яугир комарын. Үз нияте белән ватып керде Алар Рәсәй чиге диварын.

Милләт каны кайнап торгач, әнә, Сөйләшәләр гүзәл сөйләштә! Чиләбе батырларын дөнья(ның) Җиңә алганы юк көрәштә! Чиләбенең башкортына, гүя, Һич булмаган илнең чикләре. Кан хәтере белән ачты алар Рәсәй киңлегенең бикләрен.

Чиләбегә хәзер бармыйм мин, Чиләбегә хәзер мин кайтам. Ата-бабам каны тамган җирдә Башкорт кәгъбәсе дип яратам! Чиләбедә – Зәйнулланың эзе ! Акмулланың соңгы сулышы. Олы Башкортстан бердәмлеге – Киләчәккә безнең юл шушы!

Тышкы сылтамалар

• Чиләбегә хәзер бармайым мин, Чиләбегә хәзер мин кайтам 2018 елның 14 май көнендә архивланган.