Шелонь сугышы
| Шелонь сугышы | |
| Дәүләт |
 Россия |
|---|---|
| Урын | Шелонь[d] |
| Вакыт мизгеле | 14 июль 1471 |
 | |
Шелон сугышы -1471 елгы Мәскәү-Новгород сугышы. Бәрелеш 1471 елның 14 июлендә Шелонь елгасының сул як ярында (Түбән Новгород өлкәсенең Солецкий районы Скирино / Велебица авыллары янында) воевода Даниил Холмский җитәкчелегендәге Мәскәү гаскәрләре Марфа Посадницаның улы һәм Дмитрий Борецкий җитәкчелегендәге Новгород ополчениесы арасында бара. Сугыш нәтиҗәсендә, Новгород каты җиңелә, аның иң яхшы солдатлары юк ителә, бу Новгород Республикасының соңгы җиңелүен һәм киләсе Мәскәү-Новгород сугышы вакытында 1477-1478 еллардагы Мәскәүгә буйсынуын алдан билгели.
Тарих алды[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
XV гасырның икенче яртысында Мәскәү кенәзлеге Новгород республикасына басымны арттыра. Анда Марта Борецкая җитәкчелегендә боярлар төркеме барлыкка килә, ул Бөек Литва кенәзлеге белән союз төзей, алар Мәскәү Бөек Герцог таләпләренә каршы көрәштә ярдәм вәгъдә итә. Абруйлы архиепископ Иона үлгәч, Новгород бояр хакимияте башлыгы, поляк патшасы һәм Литва кенәзе Казимир IV җибәргән кенәз Михаил Олелкович шәһәргә патшалык итү өчен килә. Аннары новгородлылар архиепископ вазифасына үз кандидатын Мәскәү митрополитына түгел, ә Бөек Литва кенәзлегендә булган Киев православие митрополитына җибәрә. Шул ук вакытта, алар Казимир IV белән Иван III белән сугыш булган очракта ярдәм сорап сөйләшә башлый. Бу гамәлләр халыкның ачуына китерә ("Земство кешеләре моны теләми", елъязма язучы). Боярлар арасында да бердәмлебулмый. Нәтиҗәдә Новгородның хәрби көченең көсчезләнүе була.
Иван III чиркәү вәкилләре аша Түбән Новгородка дипломатик юл белән йогынты ясарга омтыла. Митрополит новгородлыларны хыянәттә гаепли һәм «латин дәүләтеннән» баш тартырга таләп итә, әмма чиркәүнең тыкшынуы аңлашылмаучанлыкны һәм сәяси көрәшне көчәйтә генә. бүленешләрне һәм политик каршылыкларны көчәйтте. Новгородианнарның гамәлләре Мәскәүдә "православиегә хыянәт" дип кабул ителә. Михаил Олелькович 1471 елның мартында Түбән Новгородтан китеп, Киевка китүенә карамастан, Иван III Түбән Новгородка «тәре походы» оештырырга карар кыла. Бу походның дини ягы барлык катнашучыларны берләштерергә һәм барлык князьләрне дә үз гаскәрләрен «изге эшкә " җибәрергә мәҗбүр итәргә тиеш була». Мәскәү кенәзе тарафыннан Новгородка каршы киң пропаганда үткәрелә, «төрле грамоталар»таратыла[1] .
Сугыш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Новгородның Казимир белән союз төзү өчен дипломатик тырышлыгы уңышсыз була. Мәскәү гаскәрләренең тиз алга китүе новгородлыларга сөйләшүләрне тәмамларга комачаулый. Бу килешү патша тарафыннан расланмый, ул вакытта ул Чехия тәхете өчен көрәшё, һәм Литва Мәскәү белән сугыштан кача. Мәскәү гаскәрләренә союздаш Бөек Герцог Тверь һәм Псков полклары, шулай ук Касимов ханлыгы хакиме Данияр үз отряды белән кушыла. Соңга калу белән, Василий Казимир һәм Марта улы Дмитрий Борецкий җитәкчелегендәге новгородлылар Новгород ополчениесен оештырыуга өлгәшә. Новгород армиясенең сан өстенлегенә карамастан, мәскәүлеләр хәлиткеч җиңүгә ирешә. Новгород чыганакларыннан күренгәнчә, башта новгородлылар сан өстенлеген куллана алган. Ләкин соңыннан татар кавалериясе [2] [3] Новгород пехотасына һөҗүм итә, ул бу походта Иван IIIнең төп һөҗүм көче була. Дмитрий Борецкий кулга алына һәм үтерелә, Новгород дворяннарының күп вәкилләре каты репрессияләнә. Елъязма буенча, «обретеся нятцов (пленников) 1000 и 700 человек».
Урта гасыр Русенең хәрби тарихын тикшерүче Ю. Г. Алексеев 1479-нчы елда Мәскәүнең елъязма җыентыгында күрсәтелгән Новгород гаскәрләренең саны 40 000 кешегә артып китүен ачыктан-ачык арттыру дип саный, хәтта 1545 елда да, разрядлы һәм разметный исемлекләр нигезендә, бөтен Бөек Новгородта 5 000 ишегалды исәпләнә, дип күрсәтә. Анда игълан ителгән бөек кенәз гаскәренең саны 5 000 сугышчы тәшкил ителүен, киресенчә, түбәнәйтелгән, дип саный, 1471 елның июнь аенда новгородлыларга каршы Мәскәү тарафыннан 12 000 нән дә ким булмаган кеше җибәрә алганын таный[4] . Шул ук вакытта ул, нигездә, посад, сәүдәгәрләр һәм һөнәрчеләр тарафыннан хәрби эшкә гадәтсез тәкъдим ителгән Новгород гаскәрләре составына карата рәсми елъязмачыга ышана[5] .
Ул, Мәскәү елъязмасы мәгълүматлары буенча, князь Холмский һәм Федор Давыдович гаскәрләрендә князь Иван Стригой Оболенский белән икенче эшелонда булган татарлар бөтенләй булмаган, дип билгеләп үтә [6] . Мәскәүлеләрнең җиңүенең төп сәбәпләре итеп ул гадел рәвештә Көньяк чикләрдә сугышлар барышында эшләнгән Бөек Кня сугышчыларының стратегия триумфын һәм тактикасын атый [7] .
Шелоньдә җиңелү Новгород җиренең бәйсезлеге азагы һәм Новгород Республикасының бетеүе котылгысыз була. Сугыш беткәч, Иван III белән Бөек Новгород арасында Коростынь тынычлыгы төзелә, һәм боярлар Мәскәүгә тугры булырга ант итә. 1478 елгы Мәскәү-Новгород сугышыннан соң , Новгород Мәскәү Бөек Герцоглыгы составына керә.
Археология һәйкәлләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1862 елда танылган тарихчы Н.И. Костомаров, археографик максатлар белән сәяхәттә булганда, Шелонь кушылдыгы буенда — ул вакытка кипкән диярлек Драни елгасы (хәзер Дряно инеше) буенда Шелон сугышында һәлак булган Бөек Новгород сугышчыларының алдан ук юкка чыккан, соңрак, XX гасырда тулысынча югалган туганнар каберлеген ачыклый һәм бер аз тикшерә.
Һәйкәл[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Скирино авылы читендә мемориаль тәре бар (координаталар: 58.150021 N, 30.451570 E) һ.б. ), уга ике тәлинкә беркетелгән.
Беренчесендәге язма: «Помяни, Господи, души усопших рабов Твоих, положивших живот свой на поле брани за Веру и Отечество, и прими их в Небесный чертог Свой. Аминь.»
Икенчесендәге язу: «1471 елның 14 (27) июлендә Шелон сугышы кырында Россиянең иҗади көчләре үзара һәлакәтләрне аеруны җиңеп чыга. Мәскәү кенәзе Иван III хезмәтләре белән бердәм үзәкләштерелгән Рус дәүләте төзүгә юл ачыла. Бөек бабаларыбызга мәңгелек истәлек һәм мәңгелек дан!» [8]
Велебицы авылында, Рәсүл Евангелист Иоанн чиркәвеннән берничә метр ераклыкта, 2001 елның 27 июлендә Шелонь сугышы истәлегенә тагын алты метрлы имән тәресе куела [9]. Аның нигезендәге мемориаль тактага язылган: “Рәсәй авырлыклары корбаннарына мәңге хәтер. Берләшкән Россияне тудыручылар - буыннарның мәңгелек рәхмәтләре ” [10] .
Мәдәнияттә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Шелонь сугышы Дмитрий Балашовның «Марфа-посадница» (1972) романында сурәтләнә.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Скрынников Р. Г. У истоков самодержавия (глава из книги «Третий Рим») [«Хронос»]
- ↑ Карамзин Н. М. История государства Российского. Том 6, глава 1.
- ↑ Соловьев С. М. История России с древнейших времен. Том 5, глава 1.
- ↑ Алексеев Ю. Г. Военная история допетровской России. — СПб., 2019. — С. 145-147.
- ↑ Там же. — С. 145.
- ↑ Там же. — С. 149.
- ↑ Там же. — С. 151.
- ↑ Стоит понимать, что "14 (27) июля 1471 г." это ошибочный пересчёт даты, по причине того, что в XV веке ещё не существовало Григорианского календаря, а по пролептическому григорианскому календарю эта дата соответствует 23 июля, а не 27.
- ↑ Снимок архив күчермәсе, archived from the original on 2004-12-15, retrieved 2020-12-01
- ↑ Кривошеев Ю. В. Место битвы изменить нельзя. архив күчермәсе, archived from the original on 2004-12-15, retrieved 2020-12-01
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Кривошев Yu. ИН. Сугыш урынын үзгәртеп булмый ( "Рәсәй православие чиркәвенең Солет деканиясе" сайты )
- Алексеев Й.Г. Шелонда җиңүе // бетмәс чыганак: Кучкинның 70 еллыгы - М .: Тарихи Фикер һәйкәлләре, 2005, 276 ± 297 б. ( Http://rusmilhist.blogspot.ru/2014/ 03 / блог-пост.html ).
- Алексеев G. Г. Петринга кадәрге Россиянең хәрби тарихы. - 2 нче басма. - СПБ .: О.Абышко нәшрияты, 2019 .-- 752 б. - ISBN 978-5-6041671-3-7 .
- Несин М. А. Шелонская битва 14 июля 1471 г.: к вопросу о тактике московских войск и участии засадной татарской рати // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Т. IV. — С. 464-482. (Электронный ресурс)
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Шелон сугышы ( "Хронос" проекты)